Αιτητές:

Κοινότητα Χούλου

Πολιτιστικός Σύλλογος «ο Ρήγας και η Αροδαφνούσα»

 

Ενδιαφερόμενες κοινότητες και φορείς:

Πολιτιστικός Σύλλογος «ο Ρήγας και η Αροδαφνούσα» της Χούλου

Κοινότητες: Χούλου, Κοιλάνι, Λετύμπου, Κοίλη, Τσάδα, Λεμώνα, Κουρδάκας, Επισκοπή Πάφου, Καλλέπεια

 

Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:

προφορικές παραδόσεις

κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες και εορταστικές εκδηλώσεις

 

Έτος εγγραφής:

2022

 

Γεωγραφική κατανομή:

Το  δημοτικό τραγούδι της Αροδαφνούσας  τραγουδιέται σε εκδηλώσεις, πανηγύρια και γάμους και καταγράφεται σε διάφορες  παραλλαγές  από  Kύπριους ή άλλους ερευνητές και απαντά σε ολόκληρο τον κυπριακό χώρο. Ειδικότερα, όμως, το χωριό Χούλου της Πάφου συνδέεται άμεσα με το δημοτικό τραγούδι της Αροδαφνούσας, όπως θα αναλύσουμε στη συνέχεια.

Η Χούλου αποτελεί την κύρια  κοινότητα στην οποία εντοπίζεται το εν λόγω άσμα  και παραμένει μέχρι σήμερα  ζωντανή  η παρουσία του, αλλά αποτελεί  και την κοινότητα η οποία υπήρξε κατά τα μεσαιωνικά χρόνια φέουδο που σχετίζεται ιστορικά, όπως έχει υποστηριχθεί, με την ηρωίδα του δημώδους αυτού άσματος. Η στενή αυτή σχέση αντικατοπτρίζεται και στο γεγονός ότι το τραγουδούσαν στο «Παναϋριν της Έζουσας», που γινόταν κάθε χρόνο, στις 28-29 Ιουνίου στην κοιλάδα του ποταμού της Έζουσας, περιοχή της κοινότητας Χούλου.

Βέβαια, το δημοτικό  αυτό τραγούδι  εντοπίζεται και τραγουδιέται  και σε άλλες κοινότητες   όπως  το Κοιλάνι, η Λετύμπου, η  Κοίλη, η Τσάδα, η  Λεμώνα,  η Επισκοπή  Πάφου, η Καλλέπεια  κ.ά..

 

Σύντομη περιγραφή:

Το δημοτικό τραγούδι της Αροδαφνούσας αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο της προφορικής κυπριακής παράδοσης και τραγουδιέται μέχρι και σήμερα σε φεστιβάλ, εκδηλώσεις και γάμους που διεξάγονται σε χωριά, όπως για παράδειγμα στη Χούλου.

Μάλιστα, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι η υπόθεση του δημοτικού τραγουδιού της Αροδαφνούσας ταυτίστηκε από μελετητές με πραγματικά ιστορικά γεγονότα, που διαδραματίστηκαν κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας και, συγκεκριμένα, κατά τα έτη της βασιλείας του  Πέτρου Α’ Λουζινιάν (1358-1369).

 Σύμφωνα με την πιο πάνω ταύτιση που έγινε από τον Κ. Ν. Σάθα, ο οποίος βασίστηκε στο Χρονικόν του Λεοντίου Μαχαιρά, το κεντρικό πρόσωπο του δημοτικού τραγουδιού είναι η Τζοάννα Λ΄ Αλεμά ή Ιωάνα ντ’ Αλεμάν, χήρα του φεουδάρχη της Χούλου. Και ο Ρήγας, ο ερωμένος της, είναι ο βασιλιάς Πέτρος  Α’ Λουζινιάν.

Αναντίλεκτα, το δημοτικό τραγούδι της Αροδαφνούσας αποτελεί, αφενός,  αυτό  καθαυτό  ένα  στοιχείο  της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύπρου και, αφετέρου,   απηχεί  ιστορικά γεγονότα της Φραγκοκρατίας.

 

Εκτενέστερη περιγραφή:

ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ιστορία της Αροδαφνούσας  διαφαίνεται μέσα από λίγα τεκμήρια και διαπλέκεται με τον μύθο, δημιουργώντας το γνωστό ομώνυμο κυπριακό δημοτικό τραγούδι.

Χρονογράφοι όπως ο Λεόντιος Μαχαιράς, ιστορικοί όπως ο Φλώριος  Βουστρώνιος, τα  χρονικά Amadi και  Srambaldi και στα νεότερα χρόνια ο  Αρχιμανδρίτης Κυπριανός, αναφέρουν στοιχεία για τον βασιλιά Πέτρο Α’ που βασίλευσε κατά την περίοδο 1358-1369 και είχε γυναίκα του την Ελεονώρα της Αραγωνίας. Χαρακτηρίζεται ως μία προσωπικότητα με περιπετειώδη ζωή, αποτελεί πρότυπο ιπποτισμού της εποχής του, ωστόσο, οι ιστορικές πηγές αναφέρονται και στον έντονο ερωτισμό του  και μνημονεύουν ερωμένες του, αν και ο ίδιος εμφανίζεται  να αγαπά τη σύζυγό του. Μία από τις ερωμένες του ήταν η Τζοάννα Λ᾿ Αλεμά, χήρα του φεουδάρχη της Χούλου Μοντολίφ, η οποία έμεινε έγκυος σύμφωνα με το Χρονικό του Λεοντίου Μαχαιρά και όπως αναφέρεται στο άσμα. Κατά την απουσία του βασιλιά στο δεύτερο ταξίδι του στην Ευρώπη, όταν το πληροφορήθηκε η Ρήγαινα κάλεσε την Αροδαφνούσα στο παλάτι για να την εκδικηθεί, στοχεύοντας  να μην αποκτήσει απόγονο από τον βασιλιά και τη  φυλάκισε στο φρούριο της Κερύνειας. Όταν ο Ρήγας πληροφορήθηκε τις πράξεις της Ελεονώρας την απείλησε με επιστολή ότι θα την εκδικηθεί, γεγονός που την ανάγκασε να μεταφέρει την ερωμένη του  από το κάστρο της Κερύνειας  και να την εγκαταστήσει ως μοναχή στη μονή της Αγίας Κλάρας στη Λευκωσία, εξορκίζοντάς την να μην μαρτυρήσει τίποτε από όσα είχαν συμβεί.

Στη Χούλου υπάρχει πολύ έντονη παράδοση αυτής της ερωτικής σχέσης του βασιλιά, ώστε μέχρι σήμερα αναφέρουν ότι «στην πάνω γειτονιά» διέμενε η ερωμένη του, και πολλές προφορικές παραδόσεις της εντόπιας μνήμης υποδεικνύουν ερείπια ταυτίζοντάς τα με το σπίτι της. Επίσης, δεν είναι τυχαίο ότι μέσα στην εκκλησία της Παναγίας της Παντάνασσας, στη Χούλου, υπάρχει σε τοιχογραφία της Παναγίας  μία δωρήτρια, που πολύ πιθανόν να είναι η ίδια η Τζουάννα  Λ’ Αλεμά, χήρα του φεουδάρχη της Χούλου σιρ Τζουάν τε Μοντολίφ και ερωμένη του Πέτρου Α’ Λουζινιάν.

ΥΠΟΘΕΣΗ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ

Με βάση αυτές τις πληροφορίες της ιστορικής παράδοσης, ο λαός δημιούργησε το δημοτικό τραγούδι της «Αροδαφνούσας».. Η Αροδαφνούσα ταυτίζεται με την Ιωάννα και ο Ρήγας με τον Πέτρο Α’ Λουζινιάν.

Συμφωνα με το δημοτικό τραγούδι η Ρήγαινα, η οποία ταυτίστηκε με τη βασίλισσα Ελεονώρα, πληροφορείται  από τις σκλάβες της, τη σχέση του Ρήγα με την Αροδαφνούσα, την οποία προσκαλεί στο παλάτι για διευκρινίσεις. Η Αροδαφνούσα απορεί για την πρόσκληση, ωστόσο  ντύνεται ωραία και κάνει αναφορές προσβλητικές για τη ρήγαινα. Σε αυτό το σημείο  η αφήγηση διαφοροποιείται από παραλλαγή σε παραλλαγή, αλλά σε όλες όσες  γνωρίζουμε η Ρήγαινα σκοτώνει την Αροδαφνούσα  και ο Ρήγας, που είχε ακούσει τις σπαρακτικές φωνές της, τρέχει να τη γλιτώσει,  όμως φτάνει πολύ αργά. Τελικά, ο Ρήγας σκοτώνει την Ρήγαινα ή,  σύμφωνα, με άλλη παραλλαγή, την κλείνει στον στάβλο, ή σκοτώνεται ο ίδιος με το μαχαίρι του, ή πρώτα σκοτώνει την Ρήγαινα και μετά σκοτώνεται και αυτός.

Το λαμπρό αυτό δημώδες άσμα είχε τέτοια απήχηση σε ολόκληρη την Κύπρο, ώστε η ίδια η Κύπρος ταυτίστηκε με την Αροδαφνούσα, όπως έξοχα διατύπωσε σε ποίημά του ο Κωστής Παλαμάς.

ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ

Παραλλαγές  του δημοτικού  τραγουδιού της Αροδαφνούσας διασώζονται σε συλλογές δημοτικών κυπριακών τραγουδιών, δημοσιεύσεις εντύπων, αλλά και στην προφορική παράδοση. Οι διάφορες παραλλαγές παρουσιάζουν τροποποιήσεις του μύθου και της δομής. Οι πιο γνωστές παραλλαγές είναι εκείνες της συλλογής του Αθανασίου Σακελλαρίου, των οποίων η καταγραφή μπορεί να εντοπιστεί μεταξύ 1850 και 1867, και του Ξενοφώντος Φαρμακίδη που καταγράφηκαν το 1919 κι εκδόθηκαν το 1926. Ο Κώστας Προυσής αναφέρει σε άρθρο του ότι έχει δύο καταγεγραμμένες παραλλαγές, τις οποίες σκόπευε να δημοσιεύσει, όμως αυτή η δημοσίευση, από όσο γνωρίζουμε, τελικά δεν έγινε. Μία παραλλαγή από τη Χούλου, την οποία κατέγραψε ο Θουκυδίδης Ρουσής όπως την είχε ακούσει να την τραγουδά η Ελένη Ονουφρίου, δημοσιεύτηκε από τον εκπαιδευτικό Αντρέα Θεοδώρου.

Ο λογοτεχνικός χαρακτήρας του δημοτικού τραγουδιού διακρίνεται για την πολυμορφία του. Παρατηρούνται στοιχεία ακριτικά (π.χ. η περιγραφή του Ρήγα με το άλογό του), στοιχεία μοιρολογιού, παραλογής, καθώς και στοιχεία παραμυθιού και αφηγηματικά. Ωστόσο, ο χαρακτήρας του παραμένει ερωτικός και λυρικός. Ως δημοτικό τραγούδι χρωστά τις εικόνες του στη φύση και είναι γραμμένο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο.

 

Ενδεικτική  Βιβλιογραφία:

Αρχιμανδρίτης Κυπριανός, Ιστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου, Βενετία 1788.

K.. Ν. Σάθας, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμος Β’, Βενετία 1873. 

Αθανάσιος Α. Σακελλάριος, Τα κυπριακά. Ήτοι γεωγραφία ιστορία και γλώσσα της νήσου Κύπρου από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα, τόμος Β’, Αθήνα 1891

Κωστής Παλαμάς, «Κύπρος»,  στο Λεύκωμα Κυπριακή Έκθεσις, Αθήνα 1901

R.M. Dawkins, Recital concerning the Sweet Land of Cyprus, Οξφόρδη 1932

Ξενοφών Π. Φαρμακίδης, Κύπρια Έπη, Λευκωσία 1926

Κώστας Προυσής, «Η Αροδαφνούσα», Κυπριακά Γράμματα Δ/10 (1940).

Μενέλαος Ν. Χριστοδούλου, Κυπριακά δημώδη άσματα, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου, Λευκωσία 1987.

Νάσα Παταπίου, «Νέα στοιχεία για τους φεουδάρχες της Χούλου», Παράθυρο 4.2.2013. (parathyro.politis.com.cy/2013/02/νέα-στοιχεία-για-τους-φεουδάρχες-της-χ/)

 

Επικοινωνία:

Στέλλα Μιλτιάδου

Μέλος ΔΣ Πολιτιστικού Συλλόγου «ο Ρήγας και η Αροδαφνούσα»

Email: stellamiltiadou@gmail.com