Αιτητές:
(α) Σύνδεσμος «Φίλοι Θεάτρου Σκιών Κύπρου» [Xριστόδουλος Aντωνίου Πάφιος και συνεργάτες].
(β) Ομάδα Θεάτρου Σκιών Γιάννη Πάφιου.
(γ) Μουσείο - Εργαστήριο Θεάτρου Σκιών Πάφιος [Χρίστος Αχιλλέως Πάφιος και συνεργάτες].
Ενδιαφερόμενες κοινότητες (σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου):
Ομάδες θεάτρου σκιών και συνεργάτες, μουσεία, σύνδεσμοι και εργαστήρια, όπως:
(α) Σύνδεσμος «Φίλοι Θεάτρου Σκιών Κύπρου» [Xριστόδουλος Aντωνίου Πάφιος και συνεργάτες].
(β) Ομάδα Θεάτρου Σκιών Γιάννη Πάφιου.
(γ) Μουσείο - Εργαστήριο Θεάτρου Σκιών Πάφιος [Χρίστος Αχιλλέως Πάφιος και συνεργάτες].
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
προφορικές παραδόσεις
παραστατικές τέχνες
κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες και εορταστικές εκδηλώσεις
παραδοσιακές χειροτεχνίες
Έτος εγγραφής:
2016
Γεωγραφική κατανομή:
Σύμφωνα με μαρτυρίες, η τέχνη του Καραγκιόζη πρωτοεμφανίστηκε στην Κύπρο στις αρχές του 20ού αιώνα από Έλληνες καραγκιοζοπαίκτες που έρχονταν στο νησί για παραστάσεις. Σήμερα, οι ελάχιστοι καραγκιοζοπαίκτες που έχουν απομείνει δραστηριοποιούνται στις περιοχές Πάφου, Λεμεσού, Λευκωσίας και Λάρνακας.
Σύντομη περιγραφή:
Το Θέατρο Σκιών αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα είδη θεατρικού θεάματος. Είναι ένα κατεξοχήν λαϊκό είδος θεάτρου. Η πρακτική του θεάτρου Σκιών - Καραγκιόζης εμφανίζεται με διάφορες παραλλαγές στην Ανατολική Μεσόγειο, στα Βαλκάνια και στη Βόρειο Αφρική και αντλεί τη θεματολογία του από την καθημερινότητα και την επικαιρότητα. Σύμφωνα με μαρτυρίες, στο νησί μας η τέχνη του Καραγκιόζη πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα από Έλληνες καραγκιοζοπαίκτες που έρχονταν στην Κύπρο για να δώσουν παραστάσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπήρχαν επίσης Τουρκοκύπριοι καραγκιοζοπαίκτες, οι οποίοι θεματολογικά ακολουθούσαν το αντίστοιχο θέατρο της Τουρκίας, με επιρροές από το ελληνοκυπριακό ρεπερτόριο.
Ως παραστατική τέχνη, το θέατρο σκιών – Καραγκιόζης χρησιμοποιεί φιγούρες που κατασκευάζονται από τον ίδιο τον καραγκιοζοπαίκτη και εκπροσωπούν χαρακτήρες - τύπους προσώπων της κοινωνίας. Μέσω των παραστάσεων, οι θεατές διδάσκονται πτυχές της ιστορίας του τόπου με ευχάριστο και χιουμοριστικό τρόπο. Ακόμα, μέσω των παραστάσεων, καλλιεργούνται πανανθρώπινες αξίες και ασκείται έμμεσα κριτική σε πρόσωπα και γεγονότα, σατιρίζοντας τα κακώς έχοντα. Οι χαρακτήρες, τα αστεία και η μουσική επένδυση των παραστάσεων του θεάτρου σκιών παρέμειναν αναλλοίωτα μέχρι τις μέρες μας. Εκείνο που αλλάζει με την πάροδο του χρόνου είναι τα κείμενα – διάλογοι, σύμφωνα με τις εκάστοτε κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές εξελίξεις.
Αναλυτική περιγραφή:
Στο νησί μας η τέχνη του Καραγκιόζη πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα από Έλληνες καραγκιοζοπαίκτες που έρχονταν στην Κύπρο για να δώσουν παραστάσεις. Οι πρώτοι καραγκιοζοπαίκτες έδιναν παραστάσεις σε καφενεία, χάνια και σε ανοικτούς χώρους όπως οι πλατείες των χωριών και οι αυλές των σχολείων. Παιδιά και μεγάλοι παρακολουθούσαν και διασκέδαζαν με την πλοκή της παράστασης του θεάτρου σκιών έναντι ελάχιστου ποσού. Σήμερα οι καραγκιοζοπαίκτες συνεχίζουν την παράδοση με παραστάσεις σε φεστιβάλ και πανηγύρια αλλά και σε σχολεία και διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις, με σκοπό να μεταδώσουν αυτή την τέχνη και στη νέα γενιά ώστε να συνεχιστεί η παράδοση.
Οι καραγκιοζοπαίκτες αντλούν τη θεματολογία τους από ένα ευρύ φάσμα πηγών, όπως η αρχαία ελληνική μυθολογία, οι Γραφές (Παλαιά και Καινή Διαθήκη), η ελληνική και η παγκόσμια ιστορία, η παγκόσμια λογοτεχνία, οι λαϊκοί θρύλοι και παραδόσεις, η επικαιρότητα και η κοινωνία. Παλαιότερα, επειδή οι καραγκιοζοπαίκτες εγκαθιστούσαν τη σκηνή τους σε κάποιο καφενείο για ορισμένο χρονικό διάστημα και ήθελαν να προσελκύσουν θεατές και τα επόμενα βράδια, πολλά από τα έργα παρουσιάζονταν σε επεισόδια. Οι περισσότεροι Κύπριοι καραγκιοζοπαίκτες έφερναν εκδομένα έργα από την Ελλάδα ή αγόραζαν τις φυλλάδες από βιβλιοπωλεία στην Κύπρο (Χρυσάνθου 2015: 51-52).
Ο καραγκιοζοπαίκτης είναι απαραίτητο να έχει δικό του εργαστήρι για την κατασκευή των φιγούρων και των σκηνικών του και να διαθέτει αρκετές γνώσεις και ικανότητες για την κατασκευή τους και την εκτέλεση της παράστασης. Αυτές περιλαμβάνουν: σχεδιασμό, ζωγραφική, σκάλισμα και κόψιμο των φιγούρων, υποκριτικές και σκηνοθετικές ικανότητες, ορθοφωνία και καθαρή άρθρωση, καλλιφωνία, μουσική ερμηνεία τραγουδιών, επικοινωνιακή ικανότητα, συγγραφή διαλόγων και αυτοσχεδιασμό.
Η παράσταση του θεάτρου σκιών γίνεται πίσω από ένα λευκό σεντόνι (μπερντέ) που φωτίζεται από πίσω. Για τον φωτισμό χρησιμοποιούνταν παλαιότερα η ασυτελίνη, λυχνάρια λαδιού, λάμπες πετρελαίου και λούξ ενώ σήμερα χρησιμοποιούνται ηλεκτρικές λάμπες. Για την παραγωγή ήχων στη διάρκεια της παράστασης, ο καραγκιοζοπαίκτης χρησιμοποιεί μέσα όπως η σφαλιάρα, το καλάμι, το κουδούνι, ο τενεκές και η ανθρώπινη φωνή για το τραγούδι. Σήμερα χρησιμοποιείται και το μαγνητόφωνο.
Οι φιγούρες αρχικά κατασκευάζονταν από σκληρό συμπιεσμένο χαρτόνι, το οποίο κοβόταν αφού σχεδιαζόταν το περίγραμμά τους. Σπανιότερα κατασκευάζονταν φιγούρες και από δέρμα ζώων. Τα διάφορα διακοσμητικά στοιχεία άρχισαν να χρησιμοποιούνται σε κατοπινό στάδιο. Προκειμένου να τονίσουν τα διάφορα χαρακτηριστικά, όπως π.χ. τα μάτια, οι καραγκιοζοπαίκτες σκάλιζαν τις φιγούρες ανάλογα. Φθείρονταν όμως από τη συχνή χρήση, γι’ αυτό οι μάστορες του θεάτρου σκιών περνούσαν τις φιγούρες με ένα ή περισσότερα στρώματα ξυλόκολλας. Ο Χριστόδουλος Αντωνιάδης Πάφιος παρασκεύαζε ο ίδιος κόλλα, αναμειγνύοντας σκόνη με νερό. Με το χρωμάτισμα των φιγούρων οι καραγκιοζοπαίκτες μετατράπηκαν και σε λαϊκούς ζωγράφους. Στη σύγχρονη εποχή οι φιγούρες κατασκευάζονται κυρίως από έγχρωμο διαφανές πλαστικό, γεγονός που αναδεικνύει με περισσότερη ζωντάνια τους χρωματισμούς τους (Χρυσάνθου 2015: 234) και αναπαριστούν διάφορους ήρωες, όπως:
Καραγκιόζης: είναι ένας Έλληνας κατεργάρης, ευφυής, σκανδαλιάρης, φτωχός και πεινασμένος, πάντοτε όμως χαρούμενος και με διάθεση να ανακατεύεται σε όλα. Σχεδόν πάντα τρώει το ξύλο της χρονιάς του.
Αγλαΐα: είναι η γυναίκα του Καραγκιόζη. Εκπροσωπεί τον χαρακτήρα της φτωχής, ταλαιπωρημένης Ελληνίδας νοικοκυράς που προσπαθεί να βοηθήσει την οικογένειά της.
Κολλητήρια (Κολλητήρης, Μυρικόγκος, Κοπρίτης): είναι τα παιδιά του Καραγκιόζη, πάντοτε πεινασμένα αλλά πονηρά ώστε να καταφέρνουν να εξασφαλίζουν το φαγητό τους.
Χατζηαβάτης: είναι ο φίλος του Καραγκιόζη, ο ντελάλης του Πασά, που καταλήγει πάντα σε μπελάδες λόγω της συνεργασίας του με τον Καραγκιόζη.
Ομορφονιός: Άσχημος με τεράστιο κεφάλι και μεγάλη μύτη. Έχει την ιδέα ότι είναι ωραίος και κοροϊδεύει τους άσχημους. Σατιρίζει τους δήθεν πετυχημένους της κάθε εποχής. Όταν τα βρει σκούρα, τρέχει στη μαμά του.
Σιόρ Διονύσιος: είναι ένας ξεπεσμένος αριστοκράτης με ψηλό καπέλο που μιλά με Ζακυνθινή προφορά.
Πασάς: είναι ο εκπρόσωπος της τουρκικής εξουσίας και την επισημότητά του την εκδηλώνει με το σοβαρό, αυστηρό ύφος του.
Βεζυροπούλα: είναι η κόρη του Πασά. Καλομαθημένη, δείχνει να σέβεται τον πατέρα της, ωστόσο, καταφέρνει πάντα να πετυχαίνει αυτό που επιδιώκει.
Μέγας Αλέξανδρος: συμβολίζει την παλληκαριά και τη δύναμη του ελληνικού έθνους. Κατά την παράδοση, στο θέατρο σκιών συμβολίζει, επίσης, τον Άγιο Γεώργιο που σκοτώνει το φίδι και λυτρώνει τον τόπο από τα δεινά.
Θηρίο: Ο κατηραμένος Όφις. Συμβολίζει όλα τα δεινά και τα κακά του κόσμου.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Γιαγκουλλής, Γ. Κ. 2009: Το θέατρο σκιών της Κύπρου, Λευκωσία.
Γιαγκουλλής, Γ. Κ. 1982: Η τέχνη του Καραγιόζη στη Κύπρο και τα απομνημονεύματα του Χριστόδουλου Πάφιου, Λευκωσία.
Δήμος Λευκωσίας – Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών 1988: Έκθεση για την τέχνη του Καραγκιοζοπαίκτη στην Ελλάδα και την Κύπρο, Λευκωσία.
Διαμαντής, A. 1975: Ο κόσμος της Κύπρου, αφήγηση, Λευκωσία: Δήμος Λευκωσίας.
Μυστακίδου, Κ. 1998: Οι Μεταμορφώσεις του Καραγκιόζη.
Πρωτοπαπά-Δημητρίου, Μ. 2004: Ο Καραγκιόζης. Το θέατρο σκιών στην Κύπρο, Λευκωσία.
Σπαθάρης, Σ. 1976: Απομνημονεύματα και η τέχνη του Καραγκιοζοπαίκτη, Αθήνα: Άγρα.
Σπαθάρης, Σ. 1992: Αυτοβιογραφία και η τέχνη του Καραγκιόζη, Αθήνα: Άγρα.
Xρυσάνθου, X. 2008: «Αφιέρωμα στο μεγάλο Καραγκιοζοπαίκτη Χριστόδουλο Πάφιο», Χρονικό (εφημ. Φιλελεύθερος), 25-30 Νοεμβρίου 2008.
www.karagkiozis.com/cyp_players_bio.pdf\
Επικοινωνία:
(α) Xριστόδουλος Aντωνίου Πάφιος
Πρόεδρος Συνδέσμου «Φίλοι Θεάτρου Σκιών Κύπρου»
Email: chrispafios@hotmail.com
(β) Γιάννης Πάφιος
Kαραγιοζοπαίκτης ομάδας θεάτρου σκιών Γιάννη Πάφιου
Email: johniep346@yahoo.gr
(γ) Χρίστος Αχιλλέως Πάφιος
Καλλιτεχνικός Διευθυντής Μουσείου – Εργαστηρίου Θεάτρου Σκιών Πάφιος
Email: matestlab@hotmail.com