Αιτητές:
Κοινοτικό Συμβούλιο Αγίου Ανδρονίκου Καρπασίας
Ενδιαφερόμενες κοινότητες και φορείς:
Κοινότητα Αγίου Ανδρονίκου
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
παραδοσιακές χειροτεχνίες
Έτος εγγραφής:
2022
Γεωγραφική κατανομή:
Η μεταξουργία στην Κύπρο, η οποία αναπτύχθηκε ήδη από τους βυζαντινούς χρόνους, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην κοινωνική και οικονομική ζωή του τόπου διά μέσου των αιώνων. Ωστόσο, η παραγωγή και η χρήση του πολύτιμου αυτού αγαθού υπήρξε, σύμφωνα με ιστορικές πληροφορίες, σε μεγάλο βαθμό κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Ως αποτέλεσμα η Κύπρος κατά την εποχή αυτή υπήρξε κέντρο παραγωγής μεταξωτών και χρυσοκέντητων υφασμάτων με τη διακίνησή τους προς τη Δύση. Αργότερα, κατά το τέλος της Φραγκοκρατίας, όπως έχει επισημανθεί, παρατηρείται κάποια παρακμή στη μεταξουργία. Στη συνέχεια όμως η τέχνη αυτή συνεχίστηκε σε μορφή οικοτεχνίας σε πολλές περιοχές του νησιού, όπως στην Καρπασία και ιδιαίτερα στον Άγιο Ανδρόνικο Καρπασίας, στη Λάπηθο, στον Καραβά, στην Πάφο, στη Μεσαορία και αλλού.
Σύντομη περιγραφή:
Η τέχνη της μεταξουργίας και της υφαντικής άνθισε στην Κύπρο, η οποία διασώζει σήμερα πολλά αξόλογα παραδείγματα της άνθησης αυτής, όπως είναι τα χρωματιστά ριγέ υφαντά, τα λευκονιτζιάτικα, τα πορφυρά κόκκινα ή ασπροπλούμια με χάντρες, τα κουκουλάρικα και τα ταϊστά, τα μάλλινα κ.ά.. Όλα αυτά τα δείγματα τέχνης απαντούν στην υφαντική του Αγίου Ανδρόνικου.
Στον Άγιο Ανδρόνικο η μεταξουργία ήταν μέρος της καθημερινότητας των ανθρώπων. Κάθε σπίτι, ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης, αποτελούσε ένα μικρό εργαστήρι εκτροφής μεταξοσκώληκα και υφαντουργίας. Η μεταξουργία και η υφαντική υπήρξε μια καθαρά γυναικεία υπόθεση, από το στάδιο της παραγωγής έως και την ύφανση. Η τέχνη της μεταξουργίας περνούσε από τη μητέρα στην κόρη, δηλαδή από γενιά σε γενιά. Αξίζει να αναφερθεί ότι η ανάπτυξη της μεταξουργίας στον Άγιο Ανδρoνίκου οφείλεται στο εύφορο του εδάφους του και στους πλούσιους υδάτινους πόρους, λόγοι χάρη στους οποίους υπήρξε βασιλικό φέουδο κατά τη Λατινοκρατία. Η μεταξουργία και η υφαντική στον Άγιο Ανδρόνικο Καρπασίας καθώς και σε άλλα κέντρα μεταξουργίας της χερσονήσου, όπως ενδεικτικά το Ριζοκάρπασο, ήταν τρόπος ζωής, γι’ αυτό σπουδαία μεταξωτά υφαντά τους κοσμούν μουσεία ή υπάρχουν σε ιδιωτικές συλλογές. Δεν είναι τυχαίο ότι και η παραδοσιακή κυπριακή ενδυμασία, η σαγιά, είναι λέξη που, κατά μία εκδοχή, παραπέμπει στο μετάξι και συγκεκριμένα στη γαλλική λέξη soie, που σημαίνει μετάξι.
Εκτενέστερη περιγραφή:
H υφαντική τέχνη, από την επεξεργασία της πρώτης ύλης –μαλλί, βαμβάκι, μετάξι, λινάρι– μέχρι και τη μεταποίησή της σε νήμα και ύφασμα, αντανακλά την πρακτική των μελών μιας κοινότητας για την αντιμετώπιση των βασικών αναγκών, αλλά και διακόσμησης. Τα υφαντά, ως έργα του υλικού λαϊκού πολιτισμού, αποτελούν ισχυρό αποτύπωμα του τρόπου ζωής. Φυσικά, οι υφαντικές ύλες, οι τεχνικές της ύφανσης καθώς και τα θέματα στις διακοσμημένες επιφάνειες των υφαντών γνωστοποιούν και αναδεικνύουν το πολιτισμικό πλαίσιο της παραγωγής τους, μαρτυρούν την ιδιαιτερότητα της τοπικής υφαντικής τέχνης, όπως αυτή διαμορφώθηκε υπό την επίδραση πολιτισμικών επιρροών και την ταυτότητα κάθε κοινότητας και εθνοπολιτισμικής ομάδας. Ο τρόπος χρήσης των υφαντών τεκμηριώνει την οργάνωση και τη δομή κάθε τοπικής κοινωνίας. Η υφαντική, στο πλαίσιο της ελληνικής παραδοσιακής κοινότητας, σε οικοτεχνικό αλλά και επαγγελματικό ή εργαστηριακό βιοτεχνικό επίπεδο, αποτελεί κατά βάση έργο των γυναικείων χεριών. Ο αργαλειός στα χέρια των γυναικών αποτελούσε εργαλείο πρώτιστα για την παραγωγή των προικιών, η αναγνώριση δε της ικανότητας και της επιδεξιότητας της υφάντρας συνιστούσε ιδιαίτερο προσόν για αποκατάσταση.
Στον Άγιο Ανδρόνικο Καρπασίας η μεταξουργία έχει μακρά παράδοση και αυτό οφείλεται στην εύφορη γη του και στα πλούσια νερά του. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο Άγιος Ανδρόνικος υπήρξε σπουδαίο φέουδο κατά τη Λατινοκρατία και σχετίζεται με τρεις βασίλισσες της Κύπρου, την Ελένη Παλαιολόγου, την Καρλόττα Λουζινιάν και την Αικατερίνη Κορνάρο. Στις βενετικές πηγές το χωριό αναφέρεται ως Άγιος Ανδρόνικος της Κανακαρίας λόγω της γειτνίασης και της σχέσης του με την εν λόγω βυζαντινή μονή.
Κύρια απασχόληση των κατοίκων του χωριού αποτελούσε η μεταξουργία, ήταν στοιχείο της καθημερινότητας τους και κάθε σπίτι ήταν πραγματικό εργαστήρι εκτροφής μεταξοσκώληκα και υφαντικής. Εύλογα, η συστηματική ενασχόληση των γυναικών του Αγίου Ανδρονίκου με τη μεταξουργία και την υφαντική ανέδειξε σπουδαίες υφάντριες που μετέδιδαν τη γνώση και την εμπειρία τους στις επόμενες γενιές.
Σε κάθε σπίτι του χωριού του Αγίου Ανδρονίκου Καρπασίας, η εκτροφή του μεταξοσκώληκα ξεκινούσε ενωρίς την άνοιξη. Η σηροτροφία άρχιζε κατά τον μήνα Μάρτιο. Σύμφωνα με το έθιμο κατά την 25η Μαρτίου, ημέρα του Ευαγγελισμού, οι γυναίκες έβαζαν στο στήθος τους σε σακουλάκι τον μεταξόσπορο για επώαση και πήγαιναν στην εκκλησία για να ευλογηθεί. Πίστευαν ότι με αυτό τον τρόπο θα εξασφάλιζαν ικανοποιητική παραγωγή και άριστη ποιότητα μεταξιού. Στη συνέχεια, αφού είχε ολοκληρωθεί η διαδικασία της επώασής του και περνούσε όλα τα στάδια μέχρι να γίνει κουκούλι, αναλάμβανε ο μεταξάς. Το έργο του μεταξά ήταν πολύ δύσκολο και απαιτούσε δεξιοτεχνία για να βγάλει καλό μετάξι. Ας σημειωθεί ότι ο Άγιος Ανδρόνικος φημιζόταν για τους καλούς μεταξάδες του που εξυπηρετούσαν και τα γύρω χωριά.
Tα μεταξωτά υφαντά, έργο των γυναικών, απαιτούν μια σύνθετη διαδικασία από την παραγωγή του μεταξιού έως το τελικό αποτέλεσμα. Οι γυναίκες δημιουργούσαν με το μετάξι ό,τι μπορούσε να χρησιμεύσει στην καθημερινή ζωή της οικογένειας. Για παράδειγμα, δημιουργούσαν με την τέχνη τους πουγκιά (πορτοφόλια), μαντήλια για τον λαιμό και για τις τσέπες, φορέματα, πουκάμισα, κουκουλάρικα παντελόνια, σεντόνια, όλα από μετάξι. Χαρακτηριστικό, επίσης, ήταν να φέρουν οι εύποροι άνδρες στη βράκα τους ζώστρα μεταξωτή. Ακόμα, σύμφωνα με την παράδοση, εάν κάποιος νέος χάριζε σε μια νέα ένα μαντήλι μεταξωτό, αυτό συμβόλιζε την αγάπη, τον έρωτα και σήμαινε πρόταση γάμου. Η αναφορά και ο συμβολισμός των μεταξωτών μαντηλιών απαντάται επίσης σε πολλά δημώδη ερωτικά άσματα της Κύπρου.
Η μεταξουργία συνδεόταν άμεσα με τα έθιμα, τις παραδόσεις αλλά και τις προλήψεις των Κυπρίων. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, με τη μεταξωτή κλωστή μπορούσε κάποιος να δέσει το κακό της αρρώστιας, του φόβου και του φθόνου. Ακόμα, ακολουθώντας την εθιμοτυπική παράδοση του γάμου, μια καλή προίκα απαιτούσε τουλάχιστον 100 μεταξωτά υφαντά. Επιπρόσθετα, υπάρχουν γραπτές πηγές που αναφέρουν αγίους ως προστάτες της μεταξουργίας, όπως για παράδειγμα την Αγία Αικατερίνη και τον Άγιο Αναστάσιο.
Τέλος, τα περίφημα μεταξωτά υφαντά είχαν μεγάλη ζήτηση και γίνονταν ανάρπαστα στις διάφορες εκδηλώσεις, και οι έμποροι, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Έτσι, τα έσοδα από την πώληση των μεταξωτών αποτελούσαν συνήθως κύριο εισόδημα των κατοίκων του Αγίου Ανδρονίκου. Γνωστά, επίσης, ήταν και τα μεταξωτά των γειτονικών κοινοτήτων, όπως του Ριζοκαρπάσου, της Νέτας, της Λιθράγκωμης κ.ά.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Heyd, W., Histoire du commence du Levant au Moyen-Age, τόμ. 2, Leipzig 1936.
Gaudry, Albert, Recherches Scientifiques en Orient. Παρίσι 1855
Πιερίδου, Α., Κυπριακή Λαϊκή Τέχνη, Δημοσιεύματα της Εταιρείας Κυπριακών Σπουδών, 6, Λευκωσία 1980.
Παπαδημητρίου, Ε., Μεταξουργία στην Κύπρο με αναφορά στη Λάπηθο και τον Καραβά, έκδ. Πολιτιστικού Κέντρου Λαϊκής Τράπεζας, Λευκωσία 1995.
Ριζοπούλου- Ηγουμενίδου, Ε., Αστική Ενδυμασία της Κύπρου κατά τον 18ο και 19ο ., Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία 1996.
Άγιος Ανδρόνικος Καρπασίας: Ιστορία-Μεταξουργία-Υφάντριες, επιμ. Ν. Παταπίου-
Στ. Φυσέντζου, Λευκωσία 2022.
Επικοινωνία:
Στέλλα Φυσέντζου
Πρόεδρος Κοινοτικού Συμβουλίου
stellafysentzou@hotmail.com