Αιτητής:
ΔΕΕΞ : Διεθνής Ένωση για τη διΕπιστημονική μελέτη της Ξερολιθιάς – τομέας Κύπρου
Ενδιαφερόμενες κοινότητες:
(σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου)
Τοπικοί φορείς:
Κοινοτικά συμβούλια, τεχνίτες, αγρότες και άλλοι κάτοικοι ορεινών και ημιορεινών περιοχών όπου εντοπίζονται ξερολιθιές: Πιτσιλιά, Σολέα, Μαραθάσα, κρασοχώρια Λεμεσού, οικισμοί Ακάμα (π.χ. Κοιλάνι, Βάσα, Βουνί, Κάθικας, Πάνω και Κάτω Αρόδες, Ίνεια, Δρούσεια, Ανδρολίκου, Νέο Χωρίο Πάφου, Πολύστυπος, Ασκάς, Άλωνα, Πλατανιστάσα κ.ά.)
Διεθνείς Οργανώσεις:
SPS: Société scientifique internationale pour l’ étude pluridisciplinaire de la Pierre Sèche (ΔΕΕΞ : Διεθνής Ένωση για τη διΕπιστημονική μελέτη της Ξερολιθιάς)
International terraced landscapes Alliance
DSWA Dry stone Wall Association
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
παραδοσιακές χειροτεχνίες
γνώσεις και πρακτικές για τη φύση και το σύμπαν
παραδοσιακές αγροτικές κατασκευές
Έτος εγγραφής:
2015
Γεωγραφική Κατανομή:
Ξερολιθιές απαντούν στην ύπαιθρο, στο αγροτικό τοπίο και σε οικισμούς, και στις ιστορικές περιοχές των αστικών κέντρων. Η κατανομή στην Κύπρο εστιαζόταν παραδοσιακά στην ύπαιθρο και σε συγκεκριμένες κατασκευές στα «αστικά κέντρα». Σήμερα στις περιοχές που βρίσκονται υπό τουρκική κατοχή, οι κατασκευές αυτές έχουν σε μεγάλο βαθμό εξαφανιστεί. Στις περιοχές που ελέγχονται από την Κυπριακή Δημοκρατία, αυτές έχουν διατηρηθεί, κυρίως στην ύπαιθρο.
Σήμερα διασώζονται σε μεγαλύτερο βαθμό στις ορεινές περιοεχές της Κύπρου (Πιτσιλιά, Σολέα, Μαραθάσα) και ημιορεινές περιοχές (Κρασοχώρια Λεμεσού, οικισμοί Ακάμα) και σε μικρότερο στις πεδινές (Κάμπος Μεσαορίας, οικισμοί Λάρνακας) και τα παράλια. Ο μεγαλύτερος αριθμός ξηρολιθικών κατασκευών (τοίχων, αλωνιών, διαβάσεων, υποστατικών) και καλύτερα διατηρημένων εντοπίζεται στις ημιορεινές και ορεινές περιοχές της Λεμεσού και Λευκωσίας: περιοχές Πιτσιλιάς, Μαραθάσας και Κρασοχωριών Λεμεσού.
Σύντομη περιγραφή:
Η τέχνη της ξερολιθιάς αναφέρεται στην κατασκευή κτισμάτων με λίθους χωρίς κανένα συνδετικό κονίαμα (εν ξηρώ). Οι ξερολιθικές κατασκευές είναι άλλοτε έντονα ορατές, όπως εκτεταμένα εντυπωσιακά σύνολα βαθμιδωτών καλλιεργειών, και άλλοτε διακριτικές και ταπεινές, όπως γεωργοκτηνοτροφικής χρήσης κτίσματα. Ωστόσο, είναι πάντα καλαίσθητες και φιλικές προς το περιβάλλον. Επίσης, η ξερολιθιά συνδέεται με έθιμα και πρακτικές που σχετίζονται με την παραδοσιακή οργάνωση του αγροτικού κυρίως χώρου, με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα κάθε περιοχής (ορεινής, ημιορεινής, παράλιας) και με τη λειτουργία της κατασκευής. Οι ξερολιθικές κατασκευές διαμορφώνονται σύμφωνα με τη γνώση των πετρωμάτων, των φυσικών φαινομένων και της διαχείρισης της φύσης.
Αναλυτική περιγραφή:
Στον κυπριακό χώρο, η τέχνη της ξερολιθιάς έχει τις καταβολές της στην αρχαιότητα: διαχωριστικοί και αναλημματικοί τοίχοι της ελληνιστικής περιόδου (2ος αιώνας π.Χ.), οχυρώσεις στους αρχαίους οικισμούς, οδικά δίκτυα (από τον 5ο αιώνα π.Χ.), έργα διαχείρισης νερού (πρώτα πηγάδια 8.200 π.Χ.), σύστημα συλλογής του νερού σε στέρνες, ρωμαϊκά υδρευτικά δίκτυα κ.ά. Στη δόμηση των τοιχωμάτων χρησιμοποιείται συνδυασμός μεγάλων λίθων με μικρότερους αναλόγως του γεωλογικού πετρώματος της περιοχής καθώς και το είδος ή τη χρήση της κατασκευής. Σε περιορισμένες περιπτώσεις κυκλώπειας τεχνικής χρησιμοποιούνται ογκόλιθοι. Η κορυφή της περίφραξης καλύπτεται σε ορισμένες περιπτώσεις με ακανθώδεις θάμνους και κλαδιά, σε άλλες περιπτώσεις, όπως στα δήμματα νερού, χρησιμοποιούνται θάμνοι για το πίσω μέρος της κατασκευής. Για ανώφλια σε εσοχές, περάσματα και θυρώματα, χρησιμοποιούνται μακρόστενοι ολόσωμοι λίθοι ή /και ακατέργαστα κορμόξυλα και για την κατασκευή θυρωμάτων, σανίδωμα ή/και δεμμένα κλαδιά. Οι οροφές υποστατικών διαμορφώνονται αναλόγως της περιοχής είτε με δώματα από διαδοκιδόσεις από ακατέργαστα κορμόξυλα δέντρων ή θάμνων, πλακοειδείς λίθους και χώμα, είτε με αμπελόκλαδα. Σε ορισμένες περιπτώσεις απαντά ξηρολιθική κατασκευή οροφής, ιδιαίτερα σε καμίνια, από πλακοειδείς λίθους σε εκφορικό σύστημα.
Αναφορικά με τα εργαλεία, η προεργασία του χωραφιού, η μετακίνηση και η συσσώρευση λίθων γίνεται με «κούσπο», «τσάπα», «φκυάριν» και «βουρνιά». Η εξόρυξη διενεργείται με «λιβέριν» και μικρό ή μεγάλο σφυρί («μάτσα» / «ματσίν»). Ακολούθως, η επεξεργασία γίνεται με «μαρτέλλιν», «κουσπίν» και «σμιλάριν». Για σκληρά πετρώματα, χρησιμοποιούνται για το σπάσιμο / διαχωρισμό της πέτρας «σφήνες» και «καλέμια». Σε περίπτωση σπασίματος ογκόλιθων καίγονταν λάστιχα.
Η μεταφορά της πέτρας, ως πρώτης ύλης για την κατασκευη ξερολιθιών, γινόταν παλαιότερα σε ξύλινες σανιδωτές θήκες, τα «πετροσάνιδα». Η στάθμη, το επίπεδο και η θέση ελέγχονται με «γωνιά» και «φάδι». Κατά την κατασκευή της ξερολιθιάς, οι μάστορες φορούν ποδιά («προσέρκιν») και επωμίδα («πινώμιν»). Για την κατασκευή χρησιμοποιούν ράμματα, ξύλινες σφήνες, βοηθητικά στοιχεία και ξύλινα ικριώματα.
Κοινωνικές πρακτικές:
Η ξερολιθιά συνδέεται με έθιμα και πρακτικές που σχετίζονται με την παραδοσιακή οργάνωση του χώρου, με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα κάθε τόπου (ορεινός/ημιορεινός/παράλιος, αγροτικός/αστικός, ιδιωτικός/δημόσιος) και τη λειτουργία της κατασκευής (καμίνια, αλώνια, λιθόστρωτα, δόμες). Εκφράζει τον χώρο που θεωρείται φυσικός, μόνιμα ή εποχιακά κατοικήσιμος. Η τεχνική δεν προσφέρεται για τον αστικό κατοικήσιμο χώρο, όπου η δόμηση είναι πιο επεξεργασμένη και μνημειωδέστερη.
Kτίσματα από ξερολιθιά, όμως, παρουσιάζονται ενταγμένα και σε οικισμούς ως βοηθητικοί χώροι αγροτικής δραστηριότητας της οικίας. Στον αστικό χώρο, η ξερολιθιά χρησιμοποιείται σε έργα υποδομών (δίοδοι νερού, αντιστηρίγματα δρόμων κ.τ.λ.) ή αναπτύσσεται σε τόπους που παραπέμπουν στη φύση (παραποτάμιες περιοχές). Διαχωριστικοί τοίχοι και σωροί λίθων χρησιμοποιούνται στην ύπαιθρο για την οριοθέτηση της γης και για την διάκριση ιδιωτικού/δημόσιου χώρου. Τοιχώματα και έντεχνης μορφής λιθοσωροί καθώς επίσης οριζόντιες ξηρολιθικές στρωματώσεις αξιοποιούνται για την πρόσβαση – διάβαση – προσπελασιμότητα των αγροτικών περιοχών και, σε συνδυασμό με τη διαρρύθμιση του δικτύου διαβάσεων, σε οικισμούς.
Η κατασκευή της ξερολιθιάς είναι συλλογική εργασία και απαιτεί συντονισμό μεταξύ των τεχνιτών και των κατοίκων των κοινοτήτων. Είναι κοπιαστική εργασία, που όμως γίνεται ευκολότερη με τη συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων, από τη μεταφορά των πρώτων υλών μέχρι το κόψιμο της πέτρας, την τοποθέτηση των λίθων και τη διεκπεραίωση της απαιτούμενης εργασίας για την ολοκλήρωση μιας ξερολιθιάς. Επομένως, η διαδικασία συμβάλλει στην κοινωνική συνοχή των τοπικών κοινοτήτων και στην ενίσχυση των μεταξύ τους δεσμών.
Γνώσεις και πρακτικές για τη φύση και το σύμπαν:
Οι ξερολιθικές κατασκευές συνδέονται άμεσα με τη γνώση των πετρωμάτων και των φυσικών υλικών, και γενικά με τη γνώση του περιβάλλοντος χώρου (κατεύθυνση και ένταση των ανέμων και της βροχής, κίνδυνοι διάβρωσης, κατολισθήσεων, πλημμύρας κ.τ.λ.). Κατά την κατασκευή των ξερολιθικών κατασκευών λαμβάνονται υπόψη αυτοί οι παράγοντες, οι οποίοι διαμορφώνουν και βελτιώνουν τις φυσικές τοπικές συνθήκες.
Οι ξερολιθικές κατασκευές συνδέονται άμεσα με την οργάνωση του παραγωγικού χώρου των αγροτικών κοινοτήτων. Οι ίδιοι οι αγρότες ενδιαφέρονται τόσο για τη δόμηση νέων ξερολιθικών κατασκευών όσο και για τη συντήρηση των υφισταμένων. Η τεχνική αφορά απλές κατασκευές (διαχωριστικούς και αναλημματικούς τοίχους, επιστρώσεις δρόμων) ή πιο σύνθετες (ποικίλα αγροτικά κτίσματα για αποθήκευση, επεξεργασία προϊόντων, σταβλισμό ζώων, πρόχειρη στέγαση ανθρώπων, παραγωγή προϊόντων και δομικών υλικών). Η τεχνική χρησιμοποιείται, επίσης, για όλες τις εγκαταστάσεις που συμβάλλουν στην αποστράγγιση, την άρδευση και την ύδρευση των γαιών. Η τεχνική της ξερολιθιάς προτιμάται για τα τεχνικά πλεονεκτήματά της, που βασίζονται στις λειτουργικές ιδιότητες της δόμησης εν ξηρώ (ισοθερμία, ρύθμιση του αερισμού και της υγρασίας), αλλά και στο γεγονός ότι οι ξερολιθικές κατασκευές δεν απαιτούν ιδιαίτερα τεχνικά μέσα. Η χρήση της ξερολιθιάς αραιώνει αισθητά μετά τα μέσα του 20ού αιώνα με την παρακμή της αγροτικής κοινωνίας, τη μηχανοποίηση της γεωργίας και τη χρήση νέων μεταφορικών μέσων.
Σε διεθνές επίπεδο η συμβολή της ξερολιθιάς στην οργάνωση και τη συγκρότηση τοπίων και ταυτοτήτων υπογραμμίζεται όλο και περισσότερο: αναγνωρίζεται η αξία της ξερολιθιάς για το φυσικό περιβάλλον, τη διαχείριση του εδάφους και των υδάτινων πόρων, την ολοκληρωμένη υπόσταση των παραδοσιακών οικισμών και τη διάσωση της ιστορικής παράδοσης, ενώ ταυτόχρονα προβάλλεται ο ρόλος της ξερολιθιάς ως μαρτυρία του ανθρώπινου μόχθου στην προσπάθεια διασφάλισης καλλιεργήσιμης γης και του νερού και της επιβίωσής του. Οι δυνατότητες για αποκαταστάσεις και νέες κατασκευές αυξάνονται, ενώ η ζήτηση για τέτοιες κατασκευές επεκτείνεται σε νέους τομείς δραστηριοτήτων (πρωτογενής παραγωγή, προστασία περιβάλλοντος, διατήρηση και εμπλουτισμός της βιοπικοιλότητας, πολιτισμικός και οικολογικός τουρισμός κ.ά.), που κινούνται στο μεταίχμιο παράδοσης και νεωτερισμού, τεχνικής και καλλιτεχνίας.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
-
Γιώργος Κωνσταντίνου και Ιωάννης Παναγίδης, Κύπρος και Γεωλογία, Επιστήμη – Περιβάλλον -Πολιτισμός, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου (Λευκωσία, 2013).
-
Magda Ohnefalsch Richter, Ελληνικά Ήθη και Έθιμα στην Κύπρο, Πολιτιστικό Κέντρο Marfin Laiki Bank (Λευκωσία, 1994, 1997).
-
Άνθιμος Πανάρετος, Κυπριακή Γεωργική Λαογραφία, Έκδοση Συνεργατικής Κεντρικής Τράπεζας (Λευκωσία, 1967)
-
Γεώργιος X. Παπαχαραλάμπους, Η Κυπριακή Οικία, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (Λευκωσία, 1968).
-
Αναστασία Πήττα και Αντωνία Θεοδοσίου, Οικισμοί του Ακάμα - Αρχιτεκτονική, Ίδρυμα Λεβέντη (Λευκωσία, 1996).
-
Αναστασία Πήττα και Αντωνία Θεοδοσίου, Κύπρος - Η Τέχνη της Ξερολιθιάς, Ίδρυμα Λεβέντη (υπό έκδοση, 2015)
-
ΠOAK (Παγκύπριος Οργανισμός Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς), Οι Λαϊκοί Τεχνίτες της Κύπρου (Λευκωσία, 1981).
-
ΠΟΑΚ (Παγκύπριος Οργανισμός Αρχιτεκτονικής Κληρονομίας), Το Πολιτιστικό Τοπίο της Κύπρου, Πρακτικά Συμποσίου (Λευκωσία, 1997, 2000).
-
Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως, Ξηρολιθικές Κατασκευές της Κύπρου (Λευκωσία, 2007).
Επικοινωνία:
Αντωνία Θεοδοσίου
Μέλος της κοινής γραμματείας της Διεθνούς Ένωσης για τη διΕπιστημονική μελέτη της Ξερολιθιάς (SPS: Société scientifique internationale pour l’ étude pluridisciplinaire de la Pierre Sèche)
Τηλέφωνο: 22511397
Φαξ: 22442128
Email: theodosioua@cytanet.com.cy
Αναστασία Πήττα
Εκπρόσωπος της Κυπρου στη Διεθνή Ένωση για τη διΕπιστημονική μελέτη της Ξερολιθιάς (SPS: Société scientifique internationale pour l’ étude pluridisciplinaire de la Pierre Sèche)
Τηλέφωνο: 22421447
Email: a.pitta@cytanet.com.cy