Αιτητής:
Κοινοτικό Συμβούλιο Φύτης
Ενδιαφερόμενες κοινότητες:
(σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου)
Υφάντριες και κάτοικοι της Φύτης, Κοινοτικό Συμβούλιο Φύτης, Μουσείο Λαϊκής και Υφαντικής Τέχνης, Κίνηση «Βούφα», Ίδρυμα Λαόνα για την Αναβίωση και Προστασία της Κυπριακής Υπαίθρου, Εταιρεία Τουριστικής Ανάπτυξης και Προβολής Περιφέρειας Πάφου, Πανεπιστήμιο Frederick.
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
παραδοσιακές χειροτεχνίες
Έτος εγγραφής:
2016
Γεωγραφική κατανομή:
Το συγκεκριμένο είδος υφαντού αναπτύχθηκε στην επαρχία Πάφου, με κεντρικό χωριό τη Φύτη, το κυριότερο κέντρο υφαντικής της επαρχίας, απ’ όπου πήρε και το όνομα του το υφαντό. Μέχρι το 1970 ύφαιναν και στα γειτονικά χωριά Λάσα, Σίμου, Δρύμου, Δρυνιά, Γιόλου, Στατό, Χούλου, Πολέμι, Άγιο Δημητριανό και αλλού. Σήμερα το φυθκιώτικο συνεχίζεται κυρίως από τις λιγοστές Φυτιώτισσες που ζουν στην κοινότητα της Φύτης και από γυναίκες που μετοίκησαν μετά τον γάμο τους ή για άλλους λόγους στη Λευκωσία και την Πάφο, κι από υφάντρες που εκπαιδεύονται από την Υπηρεσία Κυπριακής Χειροτεχνίας και διαθέτουν την παραγωγή τους στην Υπηρεσία.
Σύντομη περιγραφή:
Το φυθκιώτικο αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά κεντήματα του αργαλειού της κυπριακής υπαίθρου και ανήκει στην κατηγορία των παλαιότερων χειροτεχνημάτων του τόπου μας. Ανάγεται στη μεσαιωνική περίοδο της Κύπρου (12ος-16ος αιώνα). Κύριο χαρακτηριστικό των υφαντών αυτών είναι ότι η υφάντρα δημιουργεί ανάγλυφα χρωματιστά σχέδια σε ποικίλα γεωμετρικά μοτίβα, περνώντας τα νήματα με τα δάκτυλα της ή με το μακούτζιν (σαΐττα). Τα διακοσμητικά θέματα δημιουργούνται με τη μετρημένη εναλλαγή, σύμφωνα με το σχέδιο, χρωματιστών δεσμών κλωστών. Η υφάντρα χρησιμοποιεί ειδικό παραδοσιακό αργαλειό, τον οποίο κατασκεύαζαν μάστορες της περιοχής. Τα έργα που φιλοτεχνούσαν οι υφάντρες ονομάζονταν πλουμιστά της βούφας και τα σχέδια τους πλουμιά.
Τα μοτίβα που δημιουργούνται στον αργαλειό θυμίζουν μοτίβα της αρχαίας κυπριακής αγγειοπλαστικής αλλά τα ονόματα που τους έδιναν σχετίζονταν με αντικείμενα και παραστάσεις της καθημερινής ζωής των κατοίκων όπως: οι φοινικούδες, τα ανθρωπούδκια, οι κορούες, το παπούτσι του δασκάλου, τα σταυρούθκια και άλλα. Στο τέλος κάθε πλουμιού υπήρχαν τα κρόσια με τα φλοκκούθκια, άσπρα ή χρωματιστά, που δένονταν στο χέρι. Τέλος, ένα άλλο χαρακτηριστικό των φυθκιώτικων είναι ότι έχουν καλή και ανάποδη πλευρά.
Αναλυτική περιγραφή:
Αν και δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για το πότε αναπτύχθηκε η τέχνη αυτή, σύμφωνα με τον Γάλλο Μas Latrie, η τέχνη της υφαντικής παρουσίασε ιδιαίτερη ακμή κατά τον Μεσαίωνα, κυρίως την εποχή των Λουζινιανών (1192-1489) και η Φύτη αναφέρεται στον κατάλογο των φέουδων των Λουζιανιάν. Αργότερα, η κα Lewis στο βιβλίο της με τίτλο A Lady’s impressions of Cyprus in 1893, γράφει με ενθουσιασμό για τα εξαίρετα αυτά είδη χειροτεχνίας της Φύτης και της γύρω περιοχής.
Τα φυθκιώτικα που υφαίνονται στη βούφα ονομάζονται πλουμιά της βούφας και χαρακτηρίζονται από ποικιλία χρωμάτων. Αρχικά τα χρώματα ήταν κόκκινο και μπλε, καθώς ήταν τα μόνα που μπορούσαν να προμηθευτούν οι υφάντριες. Αργότερα εμπλουτίστηκαν με άλλα χρώματα όπως κίτρινο, πορτοκαλί και πράσινο.
Σύμφωνα με μαρτυρίες του Χαράλαμπου Μαυρέλλη, ιδρυτή του Μουσείου Λαϊκής και Υφαντικής Τέχνης του χωριού, τη δεκαετία του 1950 ο Λευκωσιάτης έμπορος Κώστας Χριστοδούλου, εμπορευόταν τα φυθκιώτικα παρέχοντας στις υφάντρες νήματα και χρωματιστές κλωστές για να του υφαίνουν είδη όπως σιεμέδες, μαντηλιές, τετράγωνα κ.α. Επίσης, σύμφωνα με τον κ. Μαυρέλλη, η αξία του φυθκιώτικου αναγνωρίστηκε επίσημα από τον τότε Επιθεωρητή Τέχνης, ζωγράφο, Τηλέμαχο Κάνθο, που επισκέφθηκε το χωριό. Ο κ. Μαυρέλλης δήλωσε: «Το 1964 ήμουν δάσκαλος στο Δημοτικό Σχολείο της Φύτης. Είχα τις τάξεις Δ΄, Ε΄ και Στ΄ με 25-30 παιδιά. Μια μέρα επισκέφθηκε το σχολείο ο επιθεωρητής τέχνης Τηλέμαχος Κάνθος. Αντί να δει τα έργα τέχνης των μαθητών, μου είπε να στείλω όλα τα παιδιά στα σπίτια τους να φέρουν πλουμιστά από τις μητέρες τους. Σε μισή ώρα, επέστρεψαν όλα τα παιδιά φορτωμένα από πλουμιστά. Αφού τα είδε ένα προς ένα, επέλεξε μερικά και πήγαμε με τα παιδιά στα σπίτια τους. Άλλα τα χάρισαν οι μητέρες, άλλα τα αγόρασε και άλλα τα φωτογράφησε. Σ’ ένα χρόνο πήρε δύο υφάντριες στη Λευκωσία και δίδαξαν σε νεαρές πώς να υφαίνουν [φυθκιώτικα]».
Διαδικασία κατασκευής
Η διαδικασία για την κατασκευή του φυθκιώτικου περιλαμβάνει πολλά στάδια: το μάζεμα του βαμβακιού, το καθάρισμά του από τους σπόρους με τον άππαρο (εκκοκκιστήρα), τη μετατροπή του σε κλωστή, το τύλιγμα της κλωστής με τη χρήση της ανέμης και του δουλαππιού (ειδικού ξύλινου χειροκίνητου τροχού) και το σύρμα (τέντωμα και μέτρημα των κλωστών του στημονιού, γίνεται συνήθως σε εξωτερικό τοίχο), το μάζεμα του σύρματος και την τοποθέτησή του στον αργαλειό («ντύσιμο» της βούφας). Σήμερα χρησιμοποιούνται έτοιμες κλωστές εμπορίου, ενώ ελάχιστες υφάντρες γνωρίζουν πώς να τοποθετήσουν οι ίδιες τα νήματα στον αργαλειό (στο μέρος αυτό της διαδικασίας συνήθως ζητείται βοήθεια από την Υπηρεσία Κυπριακής Χειροτεχνίας).
Σύμφωνα με την Α. Πιερίδου (1980: 4-5), οι υφάντρες μετρούν τα σύρματα (τις κλωστές του στημονιού που είναι συρμένες πάνω στον αργαλειό) σε ζευγάρια σε τρία ή πέντε, ανάλογα με το αν θέλουν η γραμμή του σχεδίου να είναι στενότερη η πλατύτερη. Περνούν το φυτίλι (το χρωματιστό νήμα) με τα δάχτυλά τους και μετά ρίχνουν δυο μακουτζιές από φά(δ)ιν (κλωστή περασμένη στο μασούρι του μακουτζιού, δηλαδή της σαΐττας) για να κάνουν μια σειρά από κέντημα. Η καλή μεριά γίνεται από το κάτω μέρος. Όλη η τέχνη της υφάντριας βρίσκεται στο μέτρημα των ζευγαριών των συρμάτων.
Σχέδια
Τα σχέδια διαχωρίζονται σε σχέδια των άκρων και σχέδια της μέσης, τα οποία είναι μεγάλα και πολύπλοκα (συνήθως παραλλαγές του σταυρού) και απαντώνται σχεδόν μόνο στις μαντηλιές. Σε άλλα είδη υπάρχουν μόνο στενές ή πλατιές χρωματιστές λωρίδες, οι λεγόμενες μόστρες. Τα σχέδια των άκρων τοποθετούνται σε διαδοχικές οριζόντιες σειρές τόσο πυκνά, που δίνουν την εντύπωση χαλιών. Οι κεντητές σειρές χωρίζονται η μια από την άλλη με υφαντές μόστρες ή με στενότερες σειρές από μικρά και λεπτά σχέδια. Τα συνηθέστερα σχέδια των χωρισμάτων είναι: η καμαρούα, το ψαροκοκκαλού(δ)ι, τα σταυρούθκια, κ.ά. Μεταξύ άλλων σχεδίων του φυθκιώτικου αναφέρονται: το φτερνιστήρι, το κατσουναρωτό, η σφοντζελιά, τα γυρίσματα του Κα(δή), το βατού(δ)ι, το πλουμί της κοπριάς, η καρπεδκιά, το μαυρομματού(δ)ι, τα καρύδκια του πυρκόλου, το στυλλοκάρυδο, το καρπασίτικο (μεγάλο, δύσκολο και πολύπλοκο σχέδιο το οποίο φαίνεται ότι ήρθε στην Πάφο από το Καρπάσι) (βλ. λεπτομέρειες στο Πιερίδου 1980: σσ. 8)
Χρήσεις
Τα φυθκιώτικα χρησιμοποιούνται σε είδη οικιακού ρουχισμού, όπως σεντόνια, ιχράμια, μαντηλιές, τραπεζομαντηλιές κ.ά. Παλαιότερα, το φυθκιώτικο το χρησιμοποιούσαν και για τη διακόσμηση των άκρων των βρακιών (των ποδιναρκών) στις παραδοσιακές γυναικείες ενδυμασίες. Σήμερα αποτελεί πηγή έμπνευσης για νέους δημιουργούς και αξιοποιείται σε αντικείμενα που ανταποκρίνονται στις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Dixon, S. and McKee, M. 2010: Fytiotika Weaving Project, Short Report on an Exploratory Visit (εκτυπωμένο έγγραφο περιορισμένης κυκλοφορίας).
Dixon, S. and McKee, M. 2010: Διατηρώντας την Κλωστή, η συνέχεια των Φυτιώτικων Υφαντών στην Κύπρο (εκτυπωμένο έγγραφο περιορισμένης κυκλοφορίας).
Lewis, Α. 1894: A Lady’s impressions of Cyprus in 1893, Λονδίνο: Remington and Company Ltd.
Latrie de Mas, L. 1852-1855: Histoire de l’île de Chypre sous le règne des princes de la maison de Lusignan, v. III, Paris.
Μαυρέλλης, Χ. 2008: The Procedure of Weaving (εκτυπωμένο έγγραφο περιορισμένης κυκλοφορίας).
Πανταζή, Ε. 1976: Τα Φυτιώτικα Υφαντά, Υπουργείο Γεωργίας και Φυσικών Πόρων.
Παπαδημητρίου, Ε. 2008: Υφάσματα από την Κύπρο, Λευκωσία: Εν Τύποις.
Πιερίδη, Α. 1950: «Παφίτικα Κεντήματα» στο: Κυπριακή Λαϊκή Τέχνη, Δημοσιεύματα της Εταιρείας Κυπριακών Σπουδών, αρ. 6, σσ. 3-20, Λευκωσία 1980. [Αρχική δημοσίευση: Αγγελική Πασχαλίδου, Κυπριακαί Σπουδαί ΧΙV, 1950, σσ.163-184, πίν. 1-20)].
Υπηρεσία Κυπριακής Χειροτεχνίας, Τα Υφαντά της Φύτης.
Ντοκιμαντέρ
Υφάντρες της Κύπρου, σκηνοθεσία Πασχάλης Παπαπέτρου, Anadysis Films, 2008.
Επικοινωνία:
Κοινοτικό Συμβούλιο Φύτης
Τηλέφωνο: 26-732182
Φαξ: 26-732123
Email: fytivilage@yahoo.gr