Αιτητής:
Λαογραφικός Όμιλος «Κτήμα»
Ενδιαφερόμενες κοινότητες:
(σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου*)
Τα έθιμα του παραδοσιακού γάμου διατηρούνται σε ολόκληρη την Κύπρο, από ποικίλους φορείς, ομάδες και άτομα. Η διατήρηση και διάδοση των εθίμων αυτών αφορά κυρίως τα νέα ζευγάρια, τις οικογένειές και τους φίλους τους, που επιλέγουν να ακολουθήσουν το παραδοσιακό τελετουργικό κατά την ημέρα του γάμου τους. Ακόμα, αφορά τους ερμηνευτές παραδοσιακής μουσικής και άλλους συντελεστές, οι οποίοι συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία τέλεσης των εθίμων του παραδοσιακού γάμου. Εκτός από τους πιο πάνω, σημαντικός είναι και ο ρόλος των λαογραφικών ομίλων και πολιτιστικών ομάδων σε ολόκληρη την Κύπρο, οι οποίες συμβάλλουν στην προβολή και διατήρηση των εθίμων του γάμου.
Κατάλογος Σχετικών Φορέων*:
Κοινότητες επαρχίας Πάφου (Αναρίτα, Γιόλου, Κισσόνεργα, Κούκλια, Λετύμπου, Μεσόγη, Μηλιού, Στενή, Στρουμπί, Τίμη και Τρεμιθούσα), Λαογραφικός Όμιλος «Κτήμα» και άλλοι Λαογραφικοί Όμιλοι.
(*θα συμπληρώνεται κατόπιν αιτήματος και άλλων ενδιαφερόμενων κοινοτήτων / ομάδων από ολόκληρη την Κύπρο)
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
προφορικές παραδόσεις
παραστατικές τέχνες
κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες και εορταστικές εκδηλώσεις
παραδοσιακές χειροτεχνίες
παραδοσιακή διατροφή και εθιμικές πρακτικές
Έτος εγγραφής:
2016
Γεωγραφική κατανομή:
Τα έθιμα του παραδοσιακού κυπριακού γάμου επιβιώνουν σχεδόν σε ολόκληρη την Κύπρο, σε ποικίλες παραλλαγές. Στο παρελθόν τα έθιμα του γάμου ήταν πολύ περισσότερα, όμως, με την πάροδο του χρόνου κάποια έχουν εγκαταλειφθεί. Σήμερα, τα κυριότερα έθιμα που διατηρούνται σε όλες τις επαρχίες της Κύπρου είναι το στόλισμα του γαμπρού και της νύφης, το ζώσιμο, το κάπνισμα, ο χορός των ρούχων και το ξύρισμα του γαμπρού. Στην επαρχία Πάφου και ιδιαίτερα στην κοινότητα Λετύμπου διατηρείται το έθιμο της παρασκευής του ρεσιού, που θεωρείται το παραδοσιακό φαγητό του γάμου.
Σύντομη περιγραφή:
Τα έθιμα του γάμου αποτελούν σημαντικό πλούτο της κυπριακής παράδοσης. Μερικά από αυτά έχουν εκλείψει ή έχουν διαφοροποιηθεί λόγω των μεταβαλλόμενων κοινωνικών συνθηκών. Κάποια, όμως, μεταδόθηκαν στις μεταγενέστερες γενιές και διατηρούνται μέχρι σήμερα, προκαλώντας συναισθήματα συγκίνησης και χαράς στις οικογένειες και το φιλικό περιβάλλον των ζευγαριών. Τα σημαντικότερα έθιμα που συνεχίζονται μέχρι σήμερα είναι το στόλισμα του γαμπρού και της νύφης, το ζώσιμο, το κάπνισμα, ο χορός των ρούχων, το ξύρισμα του γαμπρού και, τέλος, η παρασκευή του ρεσιού. Τα έθιμα αυτά γίνονται πάντα με τη συνοδεία των παραδοσιακών οργάνων του βιολιού και του λαούτου, με συγκεκριμένα τραγούδια που αφορούν το κάθε έθιμο ξεχωριστά.
Αναλυτική περιγραφή:
Ανάμεσα στα σημαντικότερα έθιμα του γάμου που επιβιώνουν μέχρι σήμερα είναι το ξύρισμα του γαμπρού, το στόλισμα του γαμπρού και της νύφης, το ζώσιμο, το κάπνισμα, ο χορός των ρούχων και η παρασκευή του ρεσιού. Τα πρώτα πέντε έθιμα λαμβάνουν χώρα στο σπίτι του κάθε μελλόνυμφου, πριν από την τέλεση του θρησκευτικού τελετουργικού του γάμου.
Οι μελλόνυμφοι στολίζονται ο καθένας στο πατρικό του σπίτι. Παλαιότερα τους έβαζαν να καθίσουν σε μια καρέκλα με κεντημένο μαξιλάρι, κάτω από την οποία είχαν στρωμένο ψάθι. Υπεύθυνοι για το στόλισμα του γαμπρού και της νύφης είναι ο κουμπάρος και η κουμπάρα, γι’ αυτό βρίσκονται συνεχώς στο πλευρό τους. Το στόλισμα γίνεται με τη συνοδεία παραδοσιακών οργάνων (βιολί και λαούτο) και με συγκεκριμένα τραγούδια μέσω των οποίων δίνονται οδηγίες για τον τρόπο και τη διαδικασία εκτέλεσης του τελετουργικού.
Ξύρισμα του γαμπρού: Οι συγγενείς, οι φίλοι και ο κουμπάρος του γαμπρού μαζεύονται για να ντύσουν, να ξυρίσουν και να στολίσουν τον γαμπρό με τη συνοδεία βιολιού και λαούτου. Ένας κουρέας αναλαμβάνει να τον ξυρίσει ενώ ο κουμπάρος κρατά μια πετσέτα, βοηθώντας τον. Οι μουσικοί τραγουδούν και οι παρευρισκόμενοι πλουμίζουν τον κουρέα και τον β(κ)ιολάρη, ρίχνοντας χρήματα σε δύο πιάτα. Στο τέλος σπάζουν και το πιάτο μέσα στο οποίο πλούμιζαν τον κουρέα. Η ατμόσφαιρα που επικρατεί είναι ιδιαίτερα φαιδρή, αφού οι παρευρισκόμενοι «ανταγωνίζονται» ποιος θα «βασανίσει» περισσότερο τον γαμπρό. Μερικές φορές, μάλιστα, ο κουρέας προσποιείται ότι θα κόψει τον γαμπρό κι έτσι οι παρευρισκόμενοι τον πλουμίζουν για να μην το κάνει.
Ο χορός των ρούχων: Τα ρούχα της νύφης και αντίστοιχα του γαμπρού τοποθετούνται διπλωμένα σ’ ένα πανέρι, τον λεγόμενο τσέστο, και σκεπασμένα με κόκκινο μαντήλι. Συνήθως το πανέρι τοποθετείται σε καρέκλα. Παλαιότερα ο ιερέας ευλογούσε τα ρούχα καπνίζοντας τα, σταυρώνοντας με το χέρι τρεις φορές και φυσώντας τους σε σχήμα σταυρού πάλι τρεις φορές. Σήμερα, το κάπνισμα των ρούχων το αναλαμβάνει η μητέρα κάνοντας τρεις κύκλους με το καπνιστήρι πάνω από το πανέρι. Στη συνέχεια, με τη συνοδεία βιολιού και τραγουδιών, τρεις κοπέλες και τρεις άντρες χορεύουν τα ρούχα της νύφης και του γαμπρού αντίστοιχα. O αριθμός των χορευτών μπορεί να είναι μεγαλύτερος φτάνει να είναι μονός. Ο κάθε χορευτής κάνει τον σταυρό του και παίρνει το πανέρι για να το χορέψει. Χορεύει τρεις κύκλους γύρω από την νύφη ή τον γαμπρό ή γύρω από την καρέκλα όπου βρίσκεται το πανέρι.
Στόλισμα των μελλονύμφων: Παλαιότερα ο κουμπάρος σταύρωνε τον γαμπρό και του φορούσε την παραδοσιακή ενδυμασία, το πουκάμισο και τη βράκα, ενώ οι γονείς του φορούσαν τον σάκκο και τη ζώστρα. Η μητέρα του γαμπρού του έβαζε το μαντήλι στο λαιμό. Αντίστοιχα, η κουμέρα (κουμπάρα) ντύνει τη νύφη μαζί με άλλες γυναίκες και τοποθετεί το βέλος (πέπλο) στο κεφάλι της, τη στολίζει με κοσμήματα και της βάζει ροδόσταγμα. Παλαιότερα, ο πατέρας, η μητέρα ή η νονά της νύφης, της έβαζαν κόκκινο στολισμένο τσεμπέρι στο κεφάλι.
Το ζώσιμο: Το ζευγάρι ζώνουν τρεις φορές οι γονείς του καθενός, με κόκκινο μαντήλι ή ζώνη. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη και ιερή στιγμή, αφού οι γονείς αποχαιρετούν το παιδί τους. Σε μερικές περιοχές, τους μελλόνυμφους ζώνουν και άλλοι συγγενείς, παππούδες, γιαγιάδες, αδέλφια, νονοί. Ο αριθμός των ατόμων πρέπει να είναι περιττός και σε κάποιες περιπτώσεις δεν πρέπει να ξεπερνά τους πέντε. Σχηματίζουν τον σταυρό με το μαντήλι στο στήθος των μελλονύμφων ή στο κεφάλι, ενώ σε ορισμένα χωριά ο σταυρός σχηματίζεται με τεντωμένο το μαντήλι, με δύο σταυρωτές κινήσεις μπροστά από το στήθος. Στη συνέχεια περνούν τρεις φορές το μαντήλι ή τη ζώνη γύρω από τη μέση, στερεώνοντας το ελαφρά, χωρίς να δέσουν κόμπο. Παλαιότερα το μαντήλι / ζώνη ευλογούσε ο ιερέας του χωριού, ή μπορεί και να τους έζωνε και ο ίδιος. Μόλις ολοκληρωθεί το ζώσιμο από τον ένα γονιό, αυτός ακουμπά το μαντήλι ή τη ζώνη στον ώμο του γαμπρού και της νύφης, ώστε να το παραλάβει ο επόμενος. Το ζώσιμο συμβολίζει την αγνότητα του ζευγαριού. Το λύσιμο, έπειτα, της ζώνης από τους γονείς, σύμφωνα με λαϊκές αλλά και βυζαντινές πηγές, σηματοδοτούσε τη μετάβαση από την παρθενική ζωή στον έγγαμο βίο. Επιπρόσθετα, η χρήση του κόκκινου μαντηλιού, που κρατιέται λοξά σε τριγωνικό σχήμα, παραπέμπει στο κόκκινο τριγωνικό ύφασμα που στη μεσαιωνική εποχή χρησίμευε για την αποτροπή του κακού και την προστασία από το κακό μάτι. Ομοιότροπα λειτουργούν και οι τρεις κύκλοι γύρω από τη μέση, ώστε να κρατηθεί μακριά από το ζευγάρι ο βάσκανος οφθαλμός. Παράλληλα, στη διαδικασία ενυπάρχει η ευχή για ευγονία.
Το κάπνισμα: Μετά το ζώσιμο ακολουθεί το κάπνισμα των μελλονύμφων για την αποτροπή του κακού ματιού. Καπνίζοντας το ζευγάρι, οι γονείς σχηματίζουν τρεις κύκλους πάνω από το κεφάλι του γαμπρού ή της νύφης. Μερικές φορές τους ραντίζουν ταυτόχρονα με ροδόσταγμα. Το πιάτο που περιέχει το καπνιστήρι συνήθιζαν να το σπάζουν, όπως επίσης και το πιάτο για το πλούμισμα του β(κ)ιολάρη.
Η παρασκευή του ρεσιού: Το ρέσιν είναι το παραδοσιακό φαγητό του γάμου στην Κύπρο. Παρασκευάζεται από χοντροαλεσμένο σιτάρι βρασμένο σε ζωμό κρέατος. Επειδή η διαδικασία παρασκευής του είναι χρονοβόρα, γίνεται συνήθως στους γάμους σε ατμόσφαιρα ιεροτελεστίας, με ιδιαίτερη προσοχή σε κάθε λεπτομέρεια. Στην προετοιμασία του ρεσιού παλαιότερα βοηθούσαν οι χωριανοί, γι’ αυτό έπρεπε να προηγηθεί το κάλεσμα ώστε να μαζευτούν για να καθαρίσουν και να κοπανίσουν το σιτάρι. Από την πρώτη στιγμή της διαδικασίας άρχιζε να παίζει το βιολί. Παλιά κοπάνιζαν το σιτάρι με φαούτες και αργότερα επικράτησε το άλεσμα είτε με χερόμυλο είτε στον ελιόμυλο του χωριού. Ακολουθούσε το στέγνωμα του σιταριού στον ήλιο, το τρίψιμο για να φύγει ο φλοιός, το ανέμισμα και στη συνέχεια η μεταφορά του με σκάφες στις βρύσες του χωριού για να το πλύνουν. Στο πρώτο στάδιο βράζουν το κρέας πολύ και το λιώνουν με τα χέρια τους ώστε να μη μείνουν κόκκαλα μέσα στο ζουμί. Στη συνέχεια ρίχνουν το σιτάρι σιγά σιγά και το ψήνουν σε σιγανή φωτιά όλο το βράδυ ώστε να γίνει χυλός. Το ψήσιμο γίνεται σε καζάνια και την ευθύνη για τη διαδικασία, η οποία απαιτεί λεπτούς χειρισμούς, έχει πάντα άτομο έμπειρο. Το έθιμο αυτό στις μέρες μας διατηρείται πλέον μόνο στις επαρχίες Πάφου και Λεμεσού. Στην Πάφο ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο χωριό Λετύμπου, όπου έχει καθιερωθεί η διοργάνωση ετήσιου Φεστιβάλ ρεσιού, με σκοπό τη διατήρηση και τη διάσωση του εθίμου, ως μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Συνοψίζοντας, τα προαναφερθέντα γαμήλια έθιμα διατηρούνται στις μέρες μας σε όλες τις επαρχίες της Κύπρου με κάποιες διαφοροποιήσεις. Σε μια τόσο ιερή και καθοριστική στιγμή της ζωής του κάθε ανθρώπου, όπως ο γάμος, είναι σημαντικό να διαφυλαχθούν οι παραδοσιακές τελετές και να μεταδοθεί από τους γηραιότερους στους νεότερους η γαμήλια μυσταγωγία.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Αβέρωφ, Γ. 1986: Ο Κυπριακός γάμος, Λευκωσία.
Ηγουμενίδου, Ε. 1979: «Τα δρώμενα στον παραδοσιακό κυπριακό γάμο. Προβλήματα καταγραφής τους». Δρώμενα. Σύγχρονα μέσα και τεχνικές καταγραφής τους», Πρακτικά Α’ Διεθνούς Συνεδρίου, Κομοτηνή.
Rizopoulou – Egoumenidou, E. 2004: “The traditional wedding of the Greek Cypriots”, Archiv für Völkerkunde, 54 (2004): 113-128.
Πρωτοπαπά, Κ. 2005: Έθιμα του Παραδοσιακού Γάμου στην Κύπρο, τόμοι Α΄ και Β΄, Από το γάμο στον αντίγαμο, Λευκωσία: Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών.
Πρωτοπαπά, Κ. 2003: «Χοροί και δρώμενα στον κυπριακό γάμο», Πρακτικά Δ’ Συμποσίου Κυπριακής Λαογραφίας, Λεμεσός.
Χατζηκώστας, Λ. 1999: «Ο κουμπάρος στην κυπριακή παράδοση», Πρακτικά Γ΄ Συμποσίου Κυπριακής Λαογραφίας, Ναύπλιο.
Επικοινωνία:
Λαογραφικός Όμιλος «ΚΤΗΜΑ» Πάφος
Φαξ: 26935811
Email: laografikos.omilos.ktima@cytanet.com.cy