Αιτητής:
Μουσείο Παραμυθιού Λτδ
Κυπριακός Σύνδεσμος Παιδικού – Νεανικού Βιβλίου
Πολιτιστικό Κέντρο Πανεπιστημίου Κύπρου Αξιοθέα
Ενδιαφερόμενες κοινότητες (σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου):
Τα λαϊκά παραμύθια, λόγω της φύσης τους, απευθύνονται σε όλες τις πληθυσμιακές ομάδες. Το Μουσείο Παραμυθιού, ο Κυπριακός Σύνδεσμος Παιδικού-Νεανικού Βιβλίου και το Πολιτιστικό Κέντρο του Πανεπιστημίου Κύπρου που υπέβαλαν την αίτηση, και το Πολιτιστικό ίδρυμα της Τράπεζας Κύπρου που στήριξε την προσπάθεια, έχουν εμβαθύνει με τις δράσεις τους στα κυπριακά λαϊκά παραμύθια. Με την καταγραφή, την έρευνα και την προώθησή τους ασχολούνται ποικίλοι οργανισμοί και άτομα, όπως το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, το Μουσείο Χαρακτικής Χαμπή Τσαγγάρη, το Πολιτιστικό Ίδρυμα Νέαρχου Κληρίδη, οι Διευθύνσεις Δημοτικής και Μέσης Εκπαίδευσης (οι οποίες έχουν συμπεριλάβει τα λαϊκά παραμύθια στις διδακτικές τους ενότητες), μουσειοπαιδαγωγοί, μουσικοπαιδαγωγοί, αφηγητές, θεατροπαιδαγωγοί και άλλοι. Τα λαϊκά παραμύθια αποτελούν, ακόμα, πρόσφορο πεδίο έρευνας για πολλές επιστημονικές ομάδες, όπως λαογράφους, γλωσσολόγους, κοινωνιολόγους, κοινωνιολόγους της εκπαίδευσης και ψυχολόγους. Τέλος, ενδιαφέρον για τη διάδοσή τους επιδεικνύουν και αρκετοί πολίτες, ενήλικες και παιδιά, οι οποίοι συμμετέχουν σε οργανωμένες δραστηριότητες που σχετίζονται με τα λαϊκά παραμύθια όσο ή επιδιώκουν να μάθουν γι’ αυτά σε ιδιωτικό επίπεδο.
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
προφορικές παραδόσεις
Έτος εγγραφής:
2018
Γεωγραφική κατανομή:
Τα παραμύθια αποτελούν επιβιώσεις αρχαίας προφορικής παράδοσης, της οποίας η χρονική αφετηρία δεν μπορεί να προσδιοριστεί. Η γεωγραφική διασπορά των κυπριακών παραμυθιών καλύπτει ολόκληρη την επικράτεια του νησιού μας, εφόσον έχουν συλλεχθεί αφηγήσεις από πόλεις και χωριά πριν από την τουρκική εισβολή. Ενδεικτικά παρατίθεται κατάλογος χωριών από τα οποία έχουν καταγραφεί παραμύθια:
Λευκωσία και επαρχία: Άγιος Ανδρόνικος Κυθραίας, Αλάμπρα, Γαληνή, Γούρρι, Ευρύχου, Κάμπος Τσακκίστρας, Μουτουλλάς, Παλαιχώρι, Πυρόι, Σκυλλούρα, Σινά Όρος, Τύμπου, Φιλιά κ.ά.
Αμμόχωστος και επαρχία: Ακανθού, Άσσια, Βαθύλακας, Βασίλι, Γαϊδουράς, Γιαλούσα, Καρπασίας, Λευκόνοικο, Λεονάρισσος, Μαραθόβουνος, Παραλίμνι, Ριζοκάρπασο, Τρίκωμο κ.ά.
Λεμεσός και επαρχία: Αγρός, Άγιος Μάμας, Ασγάτα, Κάτω Αμίαντος, Πάχνα, Φοινί κ.ά.
Πάφος και επαρχία: Γουδί, Κελοκέδαρα, Κρίτου Τέρρα, Μαμμώνια, Παναγιά και Πάνω Παναγιά, Παχύαμμος, Πολέμι, Πόλη Χρυσοχούς, Σαλαμιού, Στατός κ.ά.
Κερύνεια και επαρχία: Βασίλεια, Καλογραία κ.ά.
Λάρνακα και επαρχία: π.χ. Κάτω Δρυς, Κάτω Λεύκαρα, Κόρνος, Ορά.
Σύντομη περιγραφή:
Με τον όρο παραμύθι εννοούμε αφηγήσεις που μεταδίδονταν προφορικά από γενιά σε γενιά. Η ιστορία τους αρχίζει από την αρχαιότητα. Οι μελετητές έχουν κατατάξει τις διηγήσεις αυτές με βάση το χαρακτήρα και το περιεχόμενό τους σε παραμύθια μαγικά, ρεαλιστικά, ευτράπελα, θρησκευτικά, καθώς και σε παραμύθια με ζώα. Τα κυπριακά παραμύθια παρουσιάζουν όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που αφορούν τα παραμύθια παγκοσμίως σε σχέση με το περιεχόμενο, τα μοτίβα, τη δομή και την κατηγοριοποίηση τους. Δημοφιλέστερα στην Κύπρο είναι τα παραμύθια με τους δρακοντοκτόνους ήρωες ενώ σε κάποια από τα παραμύθια διακρίνονται επιδράσεις της ελληνικής μυθολογίας.
Τα κυπριακά λαϊκά παραμύθια αποτελούν τρόπο ψυχαγωγίας και παράλληλα πραγματεύονται διαχρονικά θέματα που απασχολούν τους ανθρώπους, όπως η μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση. Συγχρόνως, γίνονται φορείς μετάδοσης πανανθρώπινων αξιών και πηγή άντλησης πληροφοριών για διάφορα θέματα, όπως η θέση των γυναικών στην κοινωνία, οι σχέσεις των δυο φύλων, οι εκάστοτε αντιλήψεις για την κοινωνία και τη θρησκεία και άλλα. Γενικότερα, τα παραμύθια αποτελούν έναν τρόπο να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε την κυπριακή κοινωνία σε μια άλλη εποχή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η διάλεκτος στην οποία είναι καταγεγραμμένα τα κυπριακά λαϊκά παραμύθια.
Αναλυτική περιγραφή:
Σύμφωνα με τους Bolte - Polivka, σχολιαστές των παραμυθιών των αδελφών Grimm, «με τη λέξη παραμύθι εννοούμε […] μια διήγηση δημιουργημένη με ποιητική φαντασία, παρμένη ιδιαίτερα από τον κόσμο του μαγικού, μιαν ιστορία του θαυμασίου, που δεν εξαρτάται από τους όρους της πραγματικής ζωής, και την ακούν με ευχαρίστηση μεγάλοι και μικροί, έστω και αν δεν τη θεωρούν πιστευτή» (Bolte – Polivka 1913-1932: 4 και Μερακλής ²2001: 15).
Το παραμύθι συγκινεί και ψυχαγωγεί όλους τους λαούς της γης από τα πανάρχαια χρόνια. Η υπόθεσή του δε δεσμεύεται από τόπο και χρόνο και τα πρόσωπά του είναι φανταστικά. Προβάλλει την ψυχοσύνθεση των ανθρώπων και του λαού που το έπλασε, αλλά και αυτών που τα διέδωσαν, τα τροποποίησαν και τα αφομοίωσαν. Στην Κύπρο, όπως και στην Ελλάδα, το παραμύθι κατέχει ξεχωριστή θέση στη δημώδη λογοτεχνία, καθώς συνέβαλε στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας. Αντικατοπτρίζει την καθημερινότητα, τα ήθη, τα έθιμα, τους πόθους και τις αντιλήψεις των απλών ανθρώπων και την προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν τον κόσμο. Αυτό ήταν ιδιαίτερα εμφανές στα χρόνια της προβιομηχανικής εποχής, όταν, ελλείψει των νεότερων μέσων μαζικής ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, η αφήγηση παραμυθιών αποτελούσε ένα βασικότατο μέσο αγωγής και ψυχαγωγίας τόσο των παιδιών όσο και των ενηλίκων.
Τα κυπριακά παραμύθια παρουσιάζουν όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που αφορούν τα παραμύθια παγκοσμίως σε σχέση με το περιεχόμενο, τα μοτίβα, τη δομή και την κατηγοριοποίηση τους. Σύμφωνα με την ερευνήτρια Εμμανουέλα Κατρινάκη, δημοφιλέστερα στην Κύπρο είναι τα παραμύθια με τους δρακοντοκτόνους ήρωες. Κάποτε στα Κυπριακά παραμύθια διακρίνεται επίδραση της Ελληνικής μυθολογίας. (Π.χ. στο παραμύθι “Το Κκελέτιν” ο δράκος της Μυθολογίας φυλάει το δέρμα στη ρίζα του πεύκου, όπως ο δράκος το χρυσόμαλλο δέρας στη ρίζα της βελανιδιάς).
Στη λειτουργία του παραμυθιού στην Κύπρο αναφέρθηκε ο Νέαρχος Κληρίδης. Στο σημείωμα του «Αντί προλόγου», στα «Δέκα Κυπριακά Παραμύθια» επισημαίνει: «Και συνεχίζω την επαφή αυτή (ενν. με τα παραμύθια) γιατί νοιώθω χαρά και ευχαρίστηση κάθε φορά που κουβεντιάζω με πρόσωπα που μοιάζουν με κρυσταλλένιες πηγές ομορφιάς, ηθικότητας, σοφίας και χιούμορ, αρετές που έμειναν άφθαρτες από το χρόνο και οι οποίες τώρα κινδυνεύουν να σαρωθούν από τους ποικίλους σαρωτικούς ανέμους, οι οποίοι πνέουν ορμητικά στο νησί μας απ’ όλα τα σημεία του ορίζοντα.» «Τα δέκα παραμύθια» έγραφε «τα δημοσιεύω σαν καινούριους λαογραφικούς θησαυρούς (…) που άξιζε τον κόπο να θησαυρισθούν και να μη χαθούν.» (Κληρίδης 1950, 1968).
Σύμφωνα με τον Νέαρχο Κληρίδη, τα παραμύθια τα αφηγούνταν παραμυθάδες και παραμυθούδες (κάποιοι και κάποιες, όπως συνάγεται από τα συμφραζόμενα, ήσαν ιδιαίτερα γνωστοί για τις αφηγήσεις τους) στην εποχή του θερισμού των σιτηρών, «όταν ξεκοκκίζουν το παμπάκι». Παρατηρεί πάντως ότι ήδη την εποχή που έγραφε «συντόμεψε πολύ το διάστημα αυτό», αναφερόμενος στην περίπτωση του θερισμού, που κρατούσε 30 έως 40 ημέρες· αυτό άλλαξε «εξαιτίας των θεριστικών μηχανών». Πέρα από τη μεγάλη συντόμευση του χρόνου εργασίας, τα παραμύθια λιγόστεψαν και από «τον κρότο των μηχανών». Παραμύθια λέγονταν, επίσης, «στις συναναστροφές των γειτόνισσων» (στους μήνες του καλοκαιριού και στις πρώτες νυχτερινές ώρες), «στο τζάκι» (προπάντων στα ορεινά χωριά, όπου το κρύο ήταν «τσουχτερό» ή αλλιώς ο καιρός «βροχτενός»), και όταν οι γονείς και μεγάλα μέλη της οικογένειας έλειπαν («λείπουν», γράφει ο Κληρίδης), «έξω στα χωράφια, στ’ αμπέλια, στους κήπους». Στην τελευταία περίπτωση το ακροατήριο ήταν παιδικό, συνήθως παιδιά κάτω των έξι χρόνων που έμεναν στο σπίτι, και η αφηγήτρια ήταν η γιαγιά. Παραμύθια λέγονταν, τότε, και στο καφενείο. Ενδιαφέρουσα είναι και η ακόλουθη παρατήρηση: «Από ό,τι ερώτησα δεν έχω βρει άλλες περιπτώσεις που το παραμύθι βρίσκεται στο στόμα των Κυπρίων, εχτός της περίπτωσης που θα προσκληθεί ή θα παρακληθεί ένας παραμυθάς». (Μερακλής 2015: 22-23).
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Αγγελοπούλου, Α. Καπλάνογλου, Μ., Κατρινάκη, Ε. 2004: Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων και Παραλλαγών ΑΤ 500-559 (Γεωργίου Α. Μέγα, Κατάλογος Ελληνικών Παραμυθιών – 4), Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς - Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε.
Αγγελοπούλου, Α. Καπλάνογλου, Μ., Κατρινάκη, Ε. 2007: (Γεωργίου Α. Μέγα, Κατάλογος Ελληνικών Παραμυθιών – 5), Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς - Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε.
Αγγελοπούλου, Α., Μπρούσκου, Α. 1999: Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων και Παραλλαγών ΑΤ 300-499 (Γεωργίου Α. Μέγα, Κατάλογος Ελληνικών Παραμυθιών – 3), ττ. Α΄-Β’, Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς - Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε.
Αγγελοπούλου, Α., Μπρούσκου, Α. 1994: Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων και Παραλλαγών ΑΤ 700-749 (Γεωργίου Α. Μέγα, Κατάλογος Ελληνικών Παραμυθιών – 2), Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς - Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε.
Bolte, J. - Polivka, G. 1913-1932. Anmerkungen zu den Kinder- und Hausmärchen der Brüder Grimm, τ. 1-5, Leipzig.
Γιαγκουλλής, Κ. Γ. 2014: Θησαυρός της μεσαιωνικής και νεότερης Κυπριακής Διαλέκτου: ερμηνευτικός, ετυμολογικός, φρασεολογικός και ονοματολογικός, Λευκωσία: Βιβλιοθήκη Κυπρίων Λαϊκών Ποιητών.
Γιαγκουλλής, Κ. Γ. 2009: Κυπριακά παραδοσιακά παραμύθια εκ στόματος Ελένης Μιχ. Σατσιά από το Γέρι-Πυρόι (1887-1982), Λευκωσία: Βιβλιοθήκη Κυπρίων Λαϊκών Ποιητών.
Κληρίδης, Ν. 1949: «Ιστορίες των ζώων της Κύπρου», Κυπριακαί Σπουδαί 13 (1949), α΄-ρμα΄ (Λαογραφικόν παράρτημα).
Κληρίδης, Ν. 1949: «Κυπριακά παραμύθια», Κυπριακά Γράμματα 14, 171-172 (1949), 315-317.
Κληρίδης, Ν. 1959: «Κυπριακά παραμύθια, Μέρος Α´: Ευτράπελες διηγήσεις», Κυπριακαί Σπουδαί 23 (1959), α΄-δ΄ και 1-55 (Λαογραφικόν παράρτημα, VI).
Κληρίδης, Ν. 1960: «Κυπριακά παραμύθια, Μέρος Β´: Διάφορες διηγήσεις», Κυπριακαί Σπουδαί 24 (1960), σσ. 1-110 (Λαογραφικόν παράρτημα, VII).
Κληρίδης, Ν. 1962: «Κυπριακά παραμύθια, Μέρος Γ´: Διηγήσεις με δράκους», Κυπριακαί Σπουδαί 26 (1962), 1-99 (Λαογραφικόν παράρτημα, VIII).
Κληρίδης, Ν. 1968: «Δέκα Κυπριακά παραμύθια», Κυπριακαί Σπουδαί 32 (1968), 201-226.
Κυριαζής, Ν. 1936: «Κυπριακά παραμύθια», Κυπριακά Χρονικά 12, Α´ (1936), 224-239.
Κονομής, Ν. 1962: «Κυπριακά παραμύθια», Λαογραφία 20 (1962), 303-408.
Μέγας, Γ. Α. 1978: Το ελληνικό παραμύθι: Αναλυτικός κατάλογος τύπων και παραλλαγών κατά το σύστημα Aarne - Thompson (FFC 184). Μύθοι Ζώων, Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, 1978.
Μερακλής, Μ. Γ. 1999: Το λαϊκό παραμύθι. Κείμενα παραμυθιολογίας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Μερακλής, Μ. Γ. 1999: «Ο Λαϊκός πολιτισμός της Κύπρου. Μερικές παρατηρήσεις από πέντε σημεία», Πρακτικά Γ΄ Συμποσίου Κυπριακής Λαογραφίας (29-30 Νοεμβρίου 1997), Ναύπλιο: Λαογραφικός Όμιλος Λεμεσού - Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, 45-55.
Ξενοφώντος, Α., Κωνσταντίνου, Κ. 2015: Τα Παραμύθια της Κύπρου από το Λαογραφικό Αρχείο του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, τ. 1, Λευκωσία: Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών.
Επικοινωνία:
Βίκυ Μπαλωμένου
Διευθύντρια Μουσείου Παραμυθιού
Τηλέφωνο: 22376522
Email: info@sic.com.cy