Αιτητές: Κοινοτικό Συμβούλιο Παλαιομετόχου
Ενδιαφερόμενες κοινότητες και φορείς:
Κοινοτικό Συμβούλιο Παλαιομετόχου
Πολιτιστική Επιτροπή κοινότητας Παλαιομετόχου
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
Προφορικές παραδόσεις
Έτος εγγραφής:
2022
Γεωγραφική κατανομή:
Οι γλωσσοδέτες αποτελούν πολιτιστικό στοιχείο παγκόσμιας εμβέλειας, δεδομένου ότι κάθε λαός αναπτύσσει τα δικά του γλωσσικά παιχνίδια στη βάση της συντακτικής και γραμματικής δομής, της μορφολογίας και του λεξιλογίου της γλώσσας του. Οι γλωσσοδέτες, είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς και στην Κύπρο, ιδιαίτερα στην κοινότητα Παλαιομετόχου. Το Παλαιομέτοχο, το οποίο βρίσκεται περί τα 15 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πόλης της Λευκωσίας, κατέχει μακραίωνη παράδοση στις καθαρογλωσσιές και σήμερα αναβιώνει πλήθος παραλλαγών γλωσσοδετών.
Σύντομη περιγραφή:
Γλωσσοδέτης είναι μια σύνθετη ή μεγάλη σε έκταση λέξη ή σειρά λέξεων που έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να είναι δύσκολο να αρθρωθεί σωστά με μεγάλη ταχύτητα και χρησιμοποιείται, συνήθως, ως γλωσσικό παιχνίδι μεταξύ παιδιών και σπανιότερα ενηλίκων. Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού αυτού, πρέπει κανείς να επαναλάβει ή να επαναλαμβάνει συνεχώς ταχύτερα, λέξεις που μοιάζουν μεταξύ τους (περισσότερο όμως πλαστές) και που καθίστανται έτσι δυσπρόφερτες προκαλώντας τα γέλια με τους αποτυχόντες. Ο γλωσσοδέτης λέγεται επίσης και γλωσσολύτης, επειδή λύνει τη γλώσσα, καθώς επίσης και καθαρογλώσσημα.
Αξίζει να αναφερθεί ότι οι λογοθεραπευτές χρησιμοποιούν πολύ τους γλωσσοδέτες ως θεραπευτικό μέσο σε άτομα με φωνολογικές διαταραχές, λεκτική δυσπραξία, τραυλισμό, δυσαρθρία και διαταραχές στη ροή της ομιλίας, αλλά και ως μέσο για ενίσχυση της αυτοπεποίθησης με απώτερο στόχο την καταληπτή ομιλία. Φυσικά, οι γλωσσοδέτες μπορούν να χρησιμοποιηθούν και με στόχο την ενίσχυση της κινητικότητας των αρθρωτών και την αυτοματοποίηση των ήχων της ομιλίας. Αποτελούσαν δε και "τεστ" προφορικών εισαγωγικών εξετάσεων στις στρατιωτικές σχολές.
Εκτενέστερη περιγραφή:
Οι γλωσσοδέτες αποτελούν ένα από τα μνημεία του λόγου του λαϊκού πολιτισμού, πλάι στις παροιμίες, τις παγιωμένες φράσεις, τα τραγούδια, τα στιχουργήματα, τις ευτράπελες διηγήσεις ή τα αινίγματα. Είναι στοιχείο ενός πολιτισμού που βασιζόταν πολύ περισσότερο στον προφορικό λόγο απ’ ότι ο σημερινός και όπου τα παιδιά δεν είχαν ευκαιρίες για εγκύκλια μόρφωση. Τότε, οι γλωσσοδέτες -πέρα από την ψυχαγωγική αξία τους- έπαιζαν και ρόλο εκπαιδευτικό, βοηθούσαν το παιδί να κατακτήσει τη σωστή άρθρωση και την ταχεία και ευκρινή εκφορά του λόγου. Οι γλωσσοδέτες απαντώνται στα λαογραφικά συγγράμματα κι ως καθαρογλωσσήματα (στην κυπριακή καθαρογλωσσιές). Ονομάζονται και γλωσσολύτες, αφού σκοπός τους είναι να «λύσουν» τη γλώσσα του παιδιού. Διακρίνονται σε δύο κατηγορίες.
Η πρώτη κατηγορία αφορά στους γλωσσοδέτες που απαρτίζονται από μικρές λέξεις, η δε δυσκολία έγκειται στη συνάφεια των φθόγγων, π.χ. ο παπάς ο παχύς έφαγε παχιά φακή. Δηλαδή, η παρήχηση συγκεκριμένων συμφώνων -ή και φωνηέντων- είναι αυτή που προκαλεί το μπέρδεμα στην εκφορά της φράσης. Η δεύτερη κατηγορία αφορά στους γλωσσοδέτες με μεγάλες λέξεις, σιδηροδρόμους, που φτιάχνονται επί τούτου προσθέτοντας «υλικά». Μπορεί η προσθήκη των «λέξεων - υλικών» να γίνεται εξ αρχής ή σταδιακά, δυσκολεύοντας την προφορά βαθμηδόν. Παράδειγμα των γλωσσοδετών - «σιδηροδρόμων» αποτελεί το εξής:
«Την εκκλησιά που εν πάνω στον γκρεμό, ποιος την εσιερομολυβδοστρουβελλοκαγκελλοσιεπαρνορουκανοπελέτζιησε;
Ο γιος του θκειου μου του σιερομολυβδοστρουβελλοκαγκελλοσιεπαρνορουκανοπελετζιητή.
Αν είχα τα σύνεργα τζι’ εγιώ του γιου του θκειου μου του σιερομολυβδοστρουβελλοκαγκελλοσιεπαρνορουκανοπελετζιητή, ήταν να σιερομολυβδοστρουβελλοκαγκελλοσιεπαρνορουκανοπελετζιήσω τζι’ εγιώ την εκκλησιά που εν πάνω στον γκρεμό.»
Στην πρώτη περίπτωση η δυσκολία της προφοράς δεν προκαλείται από το μέγεθος των λέξεων. Όταν λέμε, για παράδειγμα, «ο παπάς ο παχύς έφαγε παχιά φακή», καμιά από αυτές τις λέξεις δεν είναι δύσκολη στην προφορά από μόνη της. Μόνο σε συνδυασμό προκαλούν πρόβλημα επειδή πρέπει η γλώσσα να μετατοπίζεται σε διαφορετικές αλλά παρεμφερείς θέσεις μέσα στο στόμα και αυτή η εναλλαγή των θέσεων του μηχανισμού παραγωγής της φωνής προκαλεί το πρόβλημα. Και πάλι, το πρόβλημα εμφανίζεται κυρίως στην προσπάθεια γρήγορης άρθρωσης της φράσης: αν την πεις αργά, θα την αρθρώσεις σωστά.
Στη δεύτερη περίπτωση έχουμε δομικά στοιχεία λέξεων που είναι εύκολα στην προφορά, π.χ. «μολυβδο-κοντυλο-πελεκητή», αλλά ο συνδυασμός τους σε μια μεγάλη λέξη προκαλεί πρόβλημα και μόνο από το μήκος της λέξης, που δεν μπορεί να αρθρωθεί γρήγορα λόγω έλλειψης ανάσας. Κι έπειτα, επειδή έχουν επαναλαμβανόμενα στοιχεία (ο γιος του μολυβο-κοντυλο-πελεκητή, τα τζίτζιρα τα μίτζιρα τα χότζιρα) εμπεριέχει επιπρόσθετη μνημονική δυσκολία, δηλαδή υπάρχει φόβος να ξεχαστεί ένα συστατικό ή να ειπωθεί ανάποδα -και αυτό προκαλεί και γέλιο.
Πρωταρχικός στόχος των γλωσσοδετών είναι η διασκέδαση και έμμεσα η διδασκαλία και η μετάδοση ενός μηνύματος. Δεν παύουν να είναι ένα σπουδαίο μέσο για την ανάπτυξη του λόγου, της γλώσσας και της ομιλίας. Φυσικά, σε παρέες, όπου το γέλιο είναι μεταδοτικό, και ιδίως σε παιδικές συντροφιές, αυτοί οι γλωσσοδέτες προκαλούν άφθονο γέλιο, ιδίως αν κατά τύχη ο εκφωνητής κάνει κάποιο λάθος που θυμίζει κάποια «κακιά λέξη». Είναι επίσης σημαντικό να αναφερθεί ότι οι ντοπιολαλιές και οι διάλεκτοι συνθέτουν δικούς τους γλωσσοδέτες. Στην κυπριακή διάλεκτο, όπου υπάρχει παχύ σίγμα, ένας γνωστός γλωσσοδέτης το εκμεταλλεύεται:
«Η αθασιά της Αϊσιές αν έσιει αθάσια ας έσιει», όπου το «σι» είναι το παχύ σ. Αθάσια είναι τα αμύγδαλα, τα θάσια κάρυα των αρχαίων.
Πρέπει, επίσης, να αναφερθεί ότι το παιχνίδι των γλωσσοδετών έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Ο Αριστοφάνης περιγράφει το γαστρονομικό προφίλ της αρχαιότητας με μια λέξη-γλωσσοδέτη, η οποία καταλαμβάνει επτά ολόκληρους στίχους στην κωμωδία Εκκλησιάζουσες:
«λεπαδοτεμαχοσελαχογαλεκρανιολειψανοδριμυποτριμματοσιλφιοτυρομελιτοκατακεχυμενοκιχλεπικοσσυ
φοφαττοπεριστεραλεκτρυονοπτεκεφαλιοκιγκλοπελειολαγωοσιραιοβαφητραγαλοπτερυγών».
Πρωταρχικός στόχος των γλωσσοδετών είναι η διασκέδαση και έμμεσα η διδασκαλία και η μετάδοση ενός μηνύματος. Δεν παύουν να είναι ένα σπουδαίο μέσο για την ανάπτυξη του λόγου, της γλώσσας και της ομιλίας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι δίνει χρώμα στη φωνή, είναι ένα παιχνίδι.
Ακολουθούν παραδείγματα καθαρογλωσσιών που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα στην κοινότητα Παλαιομετόχου.
«Την εκκλησιά που εν πάνω στον γκρεμό, ποιος την εσιερομολυβδοστρουβελλοκαγκελλοσιεπαρνορουκανοπελέτζιησε; Ο γιος του θκειου μου του σιερομολυβδοστρουβελλοκαγκελλοσιεπαρνορουκανοπελετζιητή. Αν είχα τα σύνεργα τζι’ εγιώ του γιου του θκειου μου του σιερομολυβδοστρουβελλοκαγκελλοσιεπαρνορουκανοπελετζιητή, ήταν να σιερομολυβδοστρουβελλοκαγκελλοσιεπαρνορουκανοπελετζιήσω τζι’ εγιώ την εκκλησιά που εν πάνω στον γκρεμό.»
«Καλημέρα, Καμηλάρη, Καμηλάρη Καλημέρα»
«Ο παπάς ο παχύς έφαγε παχιά φακή.
Γιατί, παπά παχύ, έφαγες παχιά φακή;»
«Κούππα, καππακόκουππα,
κουππίν καππακοκούππιν»
«Ο Ρουμπής, ο Κουμπής, ο Ρουμποκομπολογής, πο ‘πήεν να ρουμπέψει, να κουμπέψει, να ρουμποκομπολογέψει και τον βρήκαν οι Ρουμπήδες, οι Κουμπήδες, οι Ρουμποκομπολογήδες και του πήραν τα ρουμπιά του, τα κουμπιά του, τα ρουμποκομπολογιά του.»
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Κωνσταντίνου, E., (2021). Γλωσσοδέτες και γλωσσομπερδέματα. Λευκωσία: Κ. Επιφανίου
Τριβιζάς, Ε., (1998). Αλφαβητάρι με γλωσσοδέτες. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Τριβιζάς, Ε., (2004). Αλφαβητάρι με γλωσσοδέτες. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Πολύτιμος, A.,(1952). Και λίγη διασκέδαση: ανθολογία από ανέκδοτα, ιστοριούλες, εύθυμα, περίεργα, αινίγματα, γλωσσοδέτες. Αθήνα: Πεχλιβανίδης
Επικοινωνία:
Ανδρέας Λοΐζου
Αναπληρωτής Κοινοτάρχης Παλαιομετόχου
Email: louiza_mina@yahoo.gr