Αιτητής:
Δήμος Αθηένου και Καλλινίκειο Δημοτικό Μουσείο Αθηένου
Ενδιαφερόμενες κοινότητες (σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου):
Ο Δήμος Αθηένου και η Εκκλησιαστική Επιτροπή τελούν κάθε χρόνο στις 21 και 22 Σεπτεμβρίου το πανηγύρι του Αγίου Ιερομάρτυρος Φωκά, Επισκόπου Σινώπης και Πολιούχου Αγίου της κωμόπολης Αθηένου. Στο πανηγύρι συμμετέχουν:
-
ιερείς, έφεδροι καταδρομείς, το 68ο Σύστημα Προσκόπων Αθηένου, η Φιλαρμονική της Αστυνομίας και πλήθος κόσμου, οι οποίοι συμμετέχουν στις Αρχιερατικές Θείες Λειτουργίες.
-
πωλητές και καλλιτέχνες από την Αθηένου και άλλα μέρη της Κύπρου . οι οποίοι ασχολούνται με την πώληση προϊόντων στο δρόμο έξω από την εκκλησία και κυρίως σε άλλο κεντρικό δρόμο της Αθηένου (Λεωφόρος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’).
-
Πολιτιστικοί όμιλοι και άλλοι σύλλογοι της Αθηένου, οι οποίοι διοργανώνουν πολιτιστικές εκδηλώσεις και διαθέτουν προϊόντα.
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
προφορικές παραδόσεις
κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες και εορταστικές εκδηλώσεις
Έτος εγγραφής:
2017
Γεωγραφική κατανομή:
Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, η εκκλησία του Αγίου Φωκά κτίστηκε στο σημείο όπου υπήρχε ένα κτιστό προσκυνητάρι προς τιμήν του Αγίου, ίσως και παλαιότερος μικρός ναός. Όπως μαρτυρούν μαρμάρινες εντοιχισμένες πλάκες, οι εργασίες οικοδόμησης της εκκλησίας κράτησαν για επτά έτη και πραγματοποιήθηκαν με ζήλο από τους κατοίκους.
Η εκκλησία του Αγίου Φωκά στην Αθηένου σήμερα είναι η μοναδική στην Κύπρο. Εξωκλήσι υπήρχε πριν το 1974 και την τουρκική εισβολή σε τοποθεσία γνωστή ως Άγιος Φωκάς, μεταξύ Λευκονοίκου και Τρικώμου. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές σύμφωνα με το πώς η μνήμη του Αγίου της Σινώπης μεταφέρθηκε και τιμάται στην Αθηένου. Μία από αυτές αναφέρει ότι μεταφέρθηκε από προσκυνητές Αθηενίτες που είχαν επισκεφθεί τον τάφο του στη Σινώπη του Πόντου. Υπάρχει όμως και η αξίωση για τοπικό Άγιο Φωκά, ο οποίος με την πάροδο του χρόνου λησμονήθηκε. Η εκκλησία που κτίστηκε αργότερα, λόγω της παράδοσης, αφιερώθηκε στον πιο γνωστό Άγιο Φωκά Επίσκοπο Σινώπης.
Σύντομη περιγραφή:
Το πανηγύρι του Αγίου Φωκά τελείται κάθε χρόνο στις 21 και 22 Σεπτεμβρίου, από το έτος των εγκαινίων της εκκλησίας (1887). Οι διήμερες ή τριήμερες εορταστικές εκδηλώσεις περιλαμβάνουν Αρχιερατικές Θείες Λειτουργίες, πολιτιστικές εκδηλώσεις, στις οποίες συμμετέχουν όλοι οι πολιτιστικοί όμιλοι του Δήμου, και διάθεση ποικίλων προϊόντων, όπως συμβαίνει και στα άλλα πανηγύρια στην Κύπρο. Στις εκδηλώσεις συμμετέχουν οι κάτοικοι της Αθηένου, εκατοντάδες ετεροδημότες και απόδημοι, καθώς και πλήθος κόσμου από άλλες περιοχές της Κύπρου. Η ημέρα της γιορτής (22 Σεπτεμβρίου) αποτελεί τοπική αργία για την Αθηένου. Πολλές υπηρεσίες είναι κλειστές, καθώς και τα δημοτικά σχολεία, με σκοπό ο κόσμος να μπορεί να συμμετέχει στην πρωινή πανηγυρική Αρχιερατική Θεία Λειτουργία. Ακολουθούν οικογενειακές και φιλικές συγκεντρώσεις σε σπίτια που βρίσκονται κοντά στην εκκλησία, με αφορμή τον εορτασμό της ημέρας.
Το πανηγύρι του Αγίου Φωκά αποτελεί την πιο σημαντική εκδήλωση στη συνείδηση των απανταχού Αθηενιτών. Πολλοί απόδημοι διευθετούν ώστε να ταξιδεύουν στην Κύπρο το μήνα Σεπτέμβριο, με σκοπό να συμμετέχουν σε αυτό. Για τους κατοίκους σηματοδοτεί το τέλος της θερινής περιόδου και την αρχή της φθινοπωρινής - χειμερινής και αποτελεί ευκαιρία συναναστροφής με προσφιλή άτομα. Πρόκειται για μια θρησκευτική και πολιτιστική γιορτή, η οποία αποτελεί μέρος της ταυτότητας των Αθηενιτών και δίνει την αίσθηση του «συνανήκειν». Κάθε Αθηενίτης θυμάται πολλές ιστορίες να αφηγηθεί για το πανηγύρι του Αγίου Φωκά, τις οποίες έζησαν συλλογικά οι κάτοικοι.
Αναλυτική περιγραφή:
Προφορικές μαρτυρίες αναφέρουν ότι στη θέση που είναι κτισμένη η εκκλησία του Αγίου Φωκά στην Αθηένου, υπήρχε ένα κτιστό προσκυνητάρι, ίσως και πιο παλιός μικρός ναός. Στον ίδιο χώρο υπήρχε η εικόνα του Αγίου, η οποία χρονολογείται τον 18ο αιώνα. Η εκκλησία άρχισε να κτίζεται γύρω στο 1880, με την εθελοντική εργασία των κατοίκων. Ανάγλυφη επιγραφή που υπάρχει πάνω από τη βόρεια είσοδο αναφέρει: «ΩΚΟΔΟΜΗΘΗ Ο ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ ΕΝΤΑΥΘΑ ΚΩΜΟΠΟΛΕΩΣ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ 1887». Το 1887 εγκαινιάστηκε η εκκλησία με δαπάνες ευσεβούς προσώπου. Σχετική επιγραφή αναφέρει: «Ενεκαινίσθη δαπάνη του Χ΄΄Φιλίππου τη 6η 8βιου 1887» (Ζαχαρίου 2012, 83).
Υπάρχουν πολλές εκδοχές σχετικά με το πώς η μνήμη του Αγίου μεταφέρθηκε και τιμάται στην Αθηένου. Μία από αυτές αναφέρει ότι μεταφέρθηκε από προσκυνητές Αθηενίτες που είχαν επισκεφθεί τους Άγιους Τόπους και είχαν ακούσει από πιστούς να μιλούν για τους τοπικούς θαυματουργούς αγίους και τον Άγιο Φωκά. Έτσι επισκέφτηκαν τη Σινώπη, τον τάφο και την εκκλησία του Αγίου και μετέφεραν τη μνήμη του στην Αθηένου. Άλλη εκδοχή αναφέρει ότι πιθανόν οι Αθηενίτες αγωγιάτες, επάγγελμα το οποίο ανθούσε στην Αθηένου κατά την Τουρκοκρατία, αναζητώντας προστάτη άγιο, τον βρήκαν στο πρόσωπο του Αγίου Φωκά. Ο Άγιος ήταν ο προστάτης των θαλασσινών πριν τον Άγιο Νικόλαο. Υπάρχει όμως και η άποψη για τοπικό Άγιο Φωκά, ο οποίος με την πάροδο του χρόνου λησμονήθηκε. Η εκκλησία που κτίστηκε αργότερα, λόγω της παράδοσης, αφιερώθηκε στον πιο γνωστό Άγιο Φωκά, τον Επίσκοπο Σινώπης (Γεωργίου 2001, 13).
Σύμφωνα και πάλι με το μακαριστό Παπαχρυσόστομο Γεωργίου, η μνήμη του Αγίου τιμάται και στο εξωτερικό, στις παροικίες που ζουν απόδημοι Αθηενίτες και μετέφεραν τη μνήμη του. Ακολουθίες και εικόνες του στάλθηκαν στην Αγγλία, την Αυστραλία και τη Νότια Αφρική. Την 22α Σεπτεμβρίου, οι απόδημοι συγκεντρώνονται στις εκκλησίες της περιοχής που ζουν. Έτσι τιμούν τον Άγιο σε συνεστιάσεις και θυμούνται το ετήσιο πανηγύρι που γίνεται στην Αθηένου (Γεωργίου 2001, 16).
Οι Αρχιερατικές Θείες Λειτουργίες περιλαμβάνουν: στις 21 Σεπτεμβρίου Μέγα Πανηγυρικό Αρχιερατικό Εσπερινό. Στις 22 Σεπτεμβρίου Όρθρο – Πανηγυρική Αρχιερατική Θεία Λειτουργία, μεθεόρτιο εσπερινό, περιφορά της εικόνας και του Ιερού Λειψάνου του Αγίου, με τη συνοδεία στρατιωτικού αποσπάσματος από εφέδρους καταδρομείς, προσκόπους από το 68ο Σύστημα Προσκόπων Αθηένου και της Φιλαρμονικής της Αστυνομίας σε δρόμους της Αθηένου, περνώντας από τις τέσσερις εκκλησίες της κωμόπολης (Αγίου Φωκά, Αγίου Γεωργίου και τις δύο εκκλησίες της Παναγίας Χρυσελεούσας). Οι κάτοικοι και ιδιαίτερα όσων οι οικίες τους βρίσκονται στους δρόμους, όπου γίνεται η λιτάνευση της εικόνας, φωταγωγούν και σημαιοστολίζουν τα σπίτια τους. Από πολλά σπίτια βγαίνουν οι γυναίκες θυμιατίζοντας.
Κατά τον 20ό αιώνα τα παιδιά περίμεναν με πολλή ανυπομονησία το πανηγύρι και τους πλανόδιους πωλητές παιχνιδιών, καθώς εκείνα τα χρόνια δεν υπήρχαν στην κωμόπολη καταστήματα παιχνιδιών και η δυνατότητα αγοράς τους όπως σήμερα. Πωλητές διέθεταν και μικρά γουρούνια, ζώα τα οποία θεωρούνταν αναγκαία για κάθε νοικοκυριό. Επίσης πωλούνταν φρούτα, διακοσμητικά για τα σπίτια, ρούχα, χρηστικά αντικείμενα για τη γεωργία και το νοικοκυριό, όπως ζεμπίλια και πανέρια. Άλλοι ετοίμαζαν επιτόπου και πωλούσαν λιχουδιές, όπως λουκουμάδες και σιάμισιη, ενώ υπήρχαν και οι Αθηενίτες που πουλούσαν ξηρούς καρπούς.
Οι γυναίκες πύρωναν τους φούρνους στις αυλές τους και ετοίμαζαν φαγητά, όπως το ψητό (κρέας και πατάτες), καθώς ανέμεναν επισκέπτες από άλλα μέρη της Κύπρου. Η φιλοξενία έγινε ακόμη πιο έντονη μετά την τουρκική εισβολή, καθώς οι Αθηενίτες τη μέρα του πανηγυριού προσκαλούσαν τις οικογένειες, οι οποίες τους είχαν φιλοξενήσει τους πρώτους μήνες της τουρκικής εισβολής.
Οι κάτοικοι επίσης εκείνα τα χρόνια ανέμεναν με ανυπομονησία τους πλανόδιους φωτογράφους, οι οποίοι έστηναν σε ένα χώρο στο δρόμο του πανηγυριού τη φωτογραφική μηχανή. Πριν από τη δεκαετία του 1970 δεν υπήρχαν τοπικά στούντιο. Έτσι, ο ερχομός ενός πλανόδιου φωτογράφου έδινε την ευκαιρία σε πολλές οικογένειες να αποκτήσουν φωτογραφίες. Ο κύριος Χρίστος Χατζηγιαννακού (πληροφορητής των πιο πάνω) θυμάται ότι η μόνη παιδική του φωτογραφία τραβήχτηκε από πλανόδιο φωτογράφο στο πανηγύρι, κατά τη δεκαετία του 1950.
Στις πολιτιστικές εκδηλώσεις συμμετέχουν, μεταξύ άλλων, το Καλλινίκειο Δημοτικό Μουσείο και οι τρεις Πολιτιστικοί Όμιλοι του Δήμου, οι οποίοι παρουσιάζουν παραδοσιακούς και λαϊκούς χορούς. Ο Παπαχρυσόστομος αναφέρει στην έκδοσή του το 2001 ότι με συγκίνηση θυμάται τον εαυτό του παιδί να προσμένει κάθε χρόνο το πανηγύρι του Αγίου Φωκά και τις γυναίκες να κάνουν τις προετοιμασίες στο σπίτι τους και τη γιορτή στην εκκλησία. Το ίδιο συναίσθημα επικρατεί και σήμερα, όπου όλοι οι κάτοικοι της Αθηένου αναμένουν με ανυπομονησία το πανηγύρι.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Ανθίας, Τ. (1963). Η ζωντανή Κύπρος: λαογραφικά θέματα. Λονδίνο: Anthias Publications.
Γεωργίου, Π. (2001). Ο Άγιος Φωκάς και ο Ιερός Ναός του στην Αθηαίνου, Πάφος: χ.ε.
Ζαχαρίου, Α. (2012). Τριμυθούντια Αγιολογικά 1. Άγιος Φωκάς Αθηαίνου, Ιερός Ναός Παναγίας Αθηαίνου, Λευκωσία.
Λάμπρου, Κ. Γ. (2014). Κεφάλαια από την Ιστορία και την Κοινωνία της Αθηαίνου. Αθήνα: ΙΔΕΑ Εκδόσεις – Διαδίκτυο.
Ohnefalsch-Richter, M. (2004). Ελληνικά Ήθη και Έθιμα στην Κύπρο, μετάφραση Μαραγκού, Α. Λευκωσία: Πολιτιστικό Κέντρο Λαϊκής Τράπεζας.
Επικοινωνία:
Νόνη Παπουή Παπασιάντη
Έφορος Καλλινίκειου Δημοτικού Μουσείου
Τηλέφωνα: 24524002 / 24811370
Φαξ: 24522333
Email: museum@athienou.org.cy