Αιτητής:
Εκκλησιαστική Επιτροπή του Ιερού Σπηλαίου Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας Κάτω Δευτεράς, Εκκλησιαστική Επιτροπή Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου Κάτω Δευτεράς, Κοινοτικό Συμβούλιο Κάτω Δευτεράς, Χριστιανικός Σύνδεσμος Γυναικών «Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα», Λαογραφικός Όμιλος Ενορίας «Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα»
Ενδιαφερόμενες κοινότητες (σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου):
Άτομα/Ομάδες ατόμων:
Ιερείς, ιεροψάλτες και κάτοικοι του χωριού Δευτερά (Κάτω και Πάνω Δευτερά), κάτοικοι Προσφυγικού Συνοικισμού Χρυσοσπηλιώτισσας στην Κάτω Δευτερά, κάτοικοι γειτονικών χωριών (Τσέρι, Ψημολόφου, Πέρα Ορεινής, Καμπιά, Καπέδες, Ανάγυια, Αρεδιού και Κλήρου, Ανθούπολη, Κάτω και Πάνω Λακατάμια), προσκυνητές και επισκέπτες του πανηγυριού και του Σπηλαίου, πλανόδιοι πωλητές, μελετητές και ερευνητές, θεολόγοι, ιστορικοί, λαογράφοι, αρχαιολόγοι, εκπαιδευτικοί, κ.ά.
Οργανωμένα σύνολα/Φορείς:
Εκκλησιαστική Επιτροπή του Ιερού Σπηλαίου Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας Κάτω Δευτεράς, Εκκλησιαστική Επιτροπή Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου Κάτω Δευτεράς, Εκκλησιαστική Επιτροπή Αγίου Γεωργίου Πάνω Δευτεράς, Ιερά Μητρόπολη Ταμασού και Ορεινής, Κοινοτικά Συμβούλια Κάτω και Πάνω Δευτεράς, Χριστιανικός Σύνδεσμος Γυναικών «Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα», Λαογραφικός Όμιλος Ενορίας «Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα», Χριστιανικός Σύνδεσμος «Άγιος Γεώργιος», Σύνδεσμος Ανάπτυξης Δευτεράς, Αθλητικός και Πνευματικός Όμιλος «Εθνικός» Δευτεράς, Αθλητικό-Πολιτιστικό Σωματείο «Δόξα» Δευτεράς.
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
Κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες και εορταστικές εκδηλώσεις
Έτος εγγραφής:
2018
Γεωγραφική κατανομή:
Ο Σπήλαιος ναός – Ασκητήριο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας στην κοινότητα Κάτω Δευτεράς στην επαρχία Λευκωσίας.
Σύντομη περιγραφή:
Τα θρησκευτικά πανηγύρια, είτε μικρά και τοπικά, είτε παγκύπριας εμβέλειας, αποτελούν μέχρι και τις μέρες μας κορυφαίο υπαίθριο θρησκευτικό και κοινωνικό γεγονός στη ζωή των Κυπρίων, διασώζοντας από τη φθορά του χρόνου σημαντικές ενδείξεις για τον πολιτισμό, τον χαρακτήρα αλλά και τον τρόπο ζωής των κατοίκων του νησιού.
Τα πανηγύρια κατά κύριο λόγο αποτελούν θρησκευτική γιορτή. Παράλληλα με τη μεγάλη τους σημασία ως τρόπου ομαδικής εκδήλωσης της λαϊκής πίστης των Ορθόδοξων χριστιανών, τα θρησκευτικά πανηγύρια αποτελούν σημαντικό εμπορικό γεγονός, κατά τη διάρκεια του οποίου οι επισκέπτες μπορούν να αγοράσουν είδη διατροφής, όπως οπωρικά και φρούτα, βιοτεχνικά προϊόντα, όπως σκεύη και εργαλεία, καθώς και άλλα παραδοσιακά ή «παναηρκώτικα» χρηστικά και διακοσμητικά είδη από πλανόδιους πωλητές. Επιπλέον, αποτελούν κοινωνικό γεγονός, αφορμή συνάντησης του τοπικού πληθυσμού, συμβάλλοντας στη διατήρηση των εθίμων και των παραδόσεων του τόπου αλλά και των συνεκτικών δεσμών μεταξύ των κατοίκων της περιοχής.
Ανάμεσα στα πιο γνωστά και πολυπληθή πανηγύρια που γιορτάζονται με ιδιαίτερη λαμπρότητα στην Κύπρο είναι και εκείνο της Κοίμησης της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου. Ο εορτασμός της Κοίμησης, της μεγαλύτερης απ’ όλες τις θεομητορικές γιορτές στην Κύπρο και την Ελλάδα, ονομάζεται και «Πάσχα του Καλοκαιριού». Είναι μία από τις επίσημες αργίες στην Κύπρο. Στην κοινότητα της Κάτω Δευτεράς, η Κοίμηση της Θεοτόκου γιορτάζεται με την πραγματοποίηση πολυήμερου πανηγυριού στον Σπήλαιο Ναό – Ασκητήριο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας. Το σπήλαιο της Παναγίας είναι λαξευμένο σε βράχο ύψους 34 περίπου μέτρων, στην ανατολική όχθη του Πεδιαίου ποταμού. Αποτελείται στο σύνολό του από τρία λαξευμένα σπήλαια, τα οποία επικοινωνούν μέσω λαξευτής σήραγγας. Εκκλησιαστικά, υπάγεται στον Ιερό Ναό Αγίου Νικολάου Κάτω Δευτεράς, της Ιεράς Μητρόπολης Ταμασού και Ορεινής.
Το πανηγύρι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας αρχίζει στις 7 Αυγούστου, αμέσως μετά την γιορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, και διαρκεί μέχρι τα μεσάνυχτα της 16ης Αυγούστου. Θεωρείται ως το μεγαλύτερο σε έκταση και διάρκεια θρησκευτικό πανηγύρι στην Κύπρο σήμερα, προσελκύοντας κάθε χρόνο ογδόντα χιλιάδες περίπου πιστούς και προσκυνητές από όλα τα μέρη της Κύπρου αλλά και το εξωτερικό.
Αναλυτική περιγραφή:
Σημαντικό μνημείο του χωριού, άρρηκτα συνδεδεμένο με τη ζωή και την ταυτότητα των κατοίκων, όχι μόνο της Δευτεράς αλλά και της ευρύτερης περιοχής, είναι ο Σπήλαιος ναός – Ασκητήριο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας στην Κάτω Δευτερά (αμέσως μετά την έπαυλη Στράκκα, βόρεια του δρόμου, στην όχθη του ποταμού Πεδιαίου). Το πανηγύρι της Παναγίας Χρησοσπηλιώτισσας, που γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου είναι ένα από τα πιο γνωστά και πολυπληθή πανηγύρια της Κύπρου. Αποτελεί κορυφαίο υπαίθριο θρησκευτικό και κοινωνικό γεγονός στη ζωή των κατοίκων της περιοχής, διασώζοντας από τη φθορά του χρόνου σημαντικές πληροφορίες για τον πολιτισμό, τον χαρακτήρα αλλά και τον τρόπο ζωής των κατοίκων. Παράλληλα με τη μεγάλη του θρησκευτική σημασία, αποτελεί σημαντικό εμπορικό και κοινωνικό γεγονός.
Το Πανηγύρι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας αρχίζει στις 7 Αυγούστου, αμέσως μετά την γιορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, με την Ακολουθία του Εσπερινού στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου Κάτω Δευτεράς και τη μεγάλη λιτάνευση της εικόνας της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας. Η λιτάνευση από τον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου, όπου η αγία εικόνα φυλάσσεται καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, μέχρι το Σπήλαιο, θεωρείται ιερό τάμα από τους πιστούς του χωριού και της γύρω περιοχής, οι οποίοι συρρέουν κατά χιλιάδες (περίπου πέντε χιλιάδες πιστοί) για να συνοδεύσουν το εικόνισμα, στην παρουσία Επισκόπου, πλήθος κληρικών και ενώ παιανίζει πένθιμα η φιλαρμονική της Ιεράς Μητροπόλεως Ταμασού και Ορεινής (κάποιες φορές η Αστυνομική Δύναμη Κύπρου παραχωρεί την Φιλαρμονική της). Κατά τη διάρκεια της λιτάνευσης, η Εθνική Φρουρά παραχωρεί άγημα στρατού. Στην πορεία γίνονται στάσεις, αναπέμπονται δεήσεις, ενώ πλήθος γυναικών ραντίζουν και θυμιατίζουν το εικόνισμα σε ένδειξη τιμής και ευλάβειας προς αυτήν. Η λιτάνευση ολοκληρώνεται με την τοποθέτηση του εικονίσματος στον θρόνο και την τέλεση της ακολουθίας του «Παρακλητικού Κανόνα της Χρυσοσπηλιώτισσας» που συνέταξε ο Αγιορίτης υμνογράφος της μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας πανοσιολογιότατος αρχι. Αθανάσιος Σιμωνοπετρίτης το έτος 2001. Το εικόνισμα παραμένει στο σπήλαιο μέχρι και τα μεσάνυχτα της 16ης Αυγούστου, οπόταν επιστρέφει στον ναό του Αγίου Νικολάου.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα των μεγάλων θρησκευτικών πανηγυριών της Κύπρου, τόσο στην παλαιότερη τους μορφή όσο και στη σύγχρονη μετεξέλιξή τους, το Πανηγύρι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας θεωρείται ως το μεγαλύτερο σε έκταση και διάρκεια θρησκευτικό πανηγύρι στην Κύπρο σήμερα, προσελκύοντας κάθε χρόνο ογδόντα περίπου χιλιάδες πιστούς και προσκυνητές από όλα τα μέρη της Κύπρου αλλά και το εξωτερικό.
Ιδιαίτερα σημαντικό ως προς τη διάσωση και τη διαχρονική διάδοση της χριστιανικής λατρείας και των τελετουργικών τύπων των Ορθόδοξων Χριστιανών της Κύπρου, το Πανηγύρι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας διαφυλάσσει παράλληλα και σημαντικές πτυχές του λαϊκού πολιτισμού των Κυπρίων, λόγω και της μαζικής συμμετοχής πιστών σε αυτό. Αποτελεί δημοφιλή ‘χώρο’ υπαίθριας συνάντησης, καθώς και ‘τρόπο’ διασκέδασης πολλών Κυπρίων, ανεξαρτήτου φύλου και ηλικίας. Επίσης, αποτελεί σημαντική ευκαιρία για εμπορική δραστηριότητα, καθώς προσκυνητές και επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να αγοράσουν από πλανόδιους πωλητές είδη διατροφής, όπως οπωρικά και φρούτα, σουτζούκο, σταφίδες, παστελάκι, παραδοσιακά εδέσματα όπως λουκουμάδες, σιάμισιη, οφτό και σουβλάκια, βιοτεχνικά προϊόντα, όπως σκεύη και εργαλεία, αλλά και άλλα εμπορεύματα όπως παιχνίδια για τα παιδιά, είδη σπιτιού, κλπ. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το ελεύθερο και επίπεδο μέρος, που υπάρχει άπλετο μπροστά από το Σπήλαιο, διευκολύνει τους πλανόδιους πωλητές να απλώσουν την πραμάτεια τους και τις σκηνές τους. Αυτό, σίγουρα βοήθησε στην καθιέρωση του πανηγυριού ως ενός από τα μεγαλύτερα στην Κύπρο.
Το Πανηγύρι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας αποτελεί συνεκτικό δεσμό που διατρέχει την ιστορία της περιοχής και ενώνει τους κατοίκους της Δευτεράς, παρέχοντας τους το αίσθημα κοινής ταυτότητας αλλά και συνέχειας. Ο εορτασμός της Κοίμησης της Θεοτόκου και η συμμετοχή στο πανηγύρι μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά. Το πανηγύρι, άμεσα συναρτημένο με το φυσικό περιβάλλον και την ιστορία της περιοχής, αποτελεί σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς των κατοίκων του χωριού, των γύρω περιοχών αλλά και αυτών που το επισκέπτονται.
Απολυτίκιον της Κυρίας Θεοτόκου της Χρυσοσπηλιώτισσας
Αγνή Πανάχραντε, Χρυσοσπηλιώτισσα,
Τους προσκυνούντας σου, μορφήν την πάντιμον,
ταις μητρικαίς σου δωρεαίς αντάμειψαι και πλήρωσον,
πάντων τα αιτήματα, σον Υιόν ικετεύουσα, όπως ως Φιλάνθρωπος σκέπη
Κύπρον αείποτε, υμνούσαν σου την ένθεον δόξαν, και σε κατέχουσαν μεσίτριαν.
Στοιχεία για το Σπήλαιο και το Εικόνισμα της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας
Το Σπήλαιο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας είναι λαξευμένο σε κάθετο απόκρημνο βράχο ύψους 35 περίπου μέτρων, στην ανατολική όχθη του Πεδιαίου ποταμού. Η πανοραμική θέα από το σπήλαιο, τόσο της γύρω περιοχής, όσο και της οροσειράς Αδελφοί – Μαχαιρά – Τροόδους, είναι μοναδική και μαγεύει τους επισκέπτες. Εκκλησιαστικά υπάγεται στον Ιερό Ναό Αγίου Νικολάου Κάτω Δευτεράς, της Ιεράς Μητρόπολης Ταμασού και Ορεινής. Το Σπήλαιο έχει κηρυχθεί ως Αρχαίο Μνημείο Β’ Πίνακα από το Τμήμα Αρχαιοτήτων. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες και παραστάσεις εντός του Σπηλαίου οι οποίες ανάγονται στον 13ο αιώνα.
Για την ίδρυση του Σπηλαίου δεν έχουν διασωθεί οποιαδήποτε ιστορικά στοιχεία. Δεν είναι γνωστό πότε λαξεύτηκε ο βράχος και πότε διαμορφώθηκε σε ασκητήριο – εκκλησία. Η ιστορία του σπηλαίου βασίζεται κυρίως στην προφορική παράδοση, όπως αυτή διαδόθηκε και διασώθηκε δια μέσου των αιώνων μέχρι τις μέρες μας. Η λαϊκή παράδοση, ιστορικά και επιστημονικά ατεκμηρίωτη, τοποθετεί τη λειτουργία του Σπηλαίου, ενδεχομένως ως μικρό μοναστήρι, κατά την περίοδο της Εικονομαχίας τον 8ο – 9ο αιώνα. Σύμφωνα με νεότερη άποψη, η οποία διατυπώθηκε το 2011, είναι πιθανόν η Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα να ταυτίζεται με το σπήλαιο στο οποίο ασκήτεψε ο Άγιος Ηρακλείδιος (1ος αι. μ.Χ.).
Η ονομασία του ασκητηρίου οφείλεται στην ανεύρεση της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας, η οποία βρέθηκε με «θαυμαστό» τρόπο μέσα στο Σπήλαιο. Σύμφωνα με την παράδοση, χωρικοί της περιοχής έβλεπαν στο σημείο του βράχου, όπου είναι λαξευμένη η εκκλησία, μια λάμψη. Με αυτή την αφορμή εντόπισαν και ερεύνησαν τη σπηλιά, όπου ανακάλυψαν την εικόνα. Από τότε το Σπήλαιο ονομάστηκε «Χρυσό Σπήλαιο» και το εικόνισμα της Παναγίας «Χρυσοσπηλιώτισσα». Πρόσφατα αφαιρέθηκε το χρυσό κάλυμμα της εικόνας για σκοπούς συντήρησης και αποκαλύφθηκε ότι το καλυμμένο ξύλο ήταν αγιογραφημένο και στις δύο όψεις. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα σπάνιο είδος αμφιπρόσωπης εικόνας, η οποία και στις δύο πλευρές εικονίζει την Παναγία. Η μπροστινή όψη απεικονίζει την Παναγία Γαλακτοτροφούσα, ενώ η πίσω την Παναγία στον τύπο της Οδηγήτριας. Το χρυσό κάλυμμα, το οποίο με βάση την τεχνοτροπία του, χρονολογείται στον 18ο αιώνα, είναι έργο του μεγάλου Κρητικού ζωγράφου Ιωάννη Κορνάρου, ο οποίος στα τέλη του 18ου αιώνα (1787) είχε έλθει στην Κύπρο και αγιογράφησε πολλές τοιχογραφίες και εικόνες. Επίσης, φιλοτέχνησε σχέδια για αργυροεπίχρυσα καλύμματα εικόνων.
Η Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα τιμάται κυρίως ως η προστάτιδα της οικογένειας, ιδιαίτερα για την επίλυση προβλημάτων συμβίωσης στον γάμο, τεκνογονίας και εγκυμοσύνης. Επίσης, πολλοί πιστοί απευθύνονται σε αυτήν για την εξεύρεση κατάλληλου συντρόφου. Η Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα είναι φημισμένη από τα πολύ παλιά χρόνια για τα θαύματά της και οι πιστοί καθημερινά έρχονται για να την ευχαριστήσουν και να την παρακαλέσουν με ευλάβεια να εκπληρώσει τους πόθους τους. Όχι μόνο Κύπριοι αλλά και ξένοι από άλλες χώρες, μέχρι και από Αυστραλία, Ρωσία, Αμερική, επισκέπτονται το Σπήλαιο και προσκυνούν το εικόνισμα. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η συστηματική παρουσία καθολικών αλλοδαπών από χώρες όπως η Σρι Λάνκα, Ινδία, Φιλιππίνες, κ.ά.
Παραδόσεις και προφορικές μαρτυρίες κατοίκων για το Σπήλαιο και την Εικόνα
Όπως αναφέρουν οι Παπαχαράλαμπος Παπασάββας (γεν. 1914) και ιεροψάλτης Πολύκαρπος Καλλής (γεν. 1914) στον Δρα Πέτρο Στυλιανού (1986, σσ.10-11), το καλοκαίρι αγρότες και βοσκοί της Δευτεράς, οι οποίοι διανυκτέρευαν τα βράδια στα χωράφια τους τα καλοκαίρια, βλέπανε μια λάμψη στο βουνό. Η θεία Χάρη της Παναγίας τους φώτισε να πάνε στο βουνό πάνω από τη σπηλιά και να σκάψουν, προσπαθώντας να εντοπίσουν το σημείο της λάμψης. Μάλιστα, την αφήγηση για τη λάμψη έδωσε στον Πολύκαρπο Καλλή ο παππούς του, Ιωακείμ Χατζηχαραλάμπους, που πέθανε γύρω στα 1932, σε ηλικία μεγαλύτερη των 100 χρόνων. Την ίδια παράδοση είχε ακούσει ο Παπαχαράλαμπος από τους προκατόχους του ιερείς, και ιδιαίτερα τον πατέρα του, Παπασάββα Παπαχαράλαμπο και τον παππού του, Παπαχαράλαμπο Παπασάββα, που ήταν όλοι ιερείς στη Δευτερά.
Σύμφωνα με άλλη μαρτυρία του ιεροψάλτη Πολύκαρπου Καλλή, το 1960-65 περίπου, έφτασε στο καφενείο του χωριού, στο οποίο βρισκόταν και ο ίδιος, μια γυναίκα που τους πληροφόρησε πως λίγο καιρό πριν, ενώ ήταν άρρωστη, είδε στο όνειρό της πως βρισκόταν σε μια «λαξιά» (κοιλάδα που περιβάλλεται από βουνά), και στη συνέχεια ανέβηκε κάπου ψηλά, αφού δρασκέλισε κάμποσα σκαλιά. Βρήκε μιαν εκκλησία και μόλις άνοιξε την πόρτα, αντίκρυσε την Παναγία σπεπασμένη με σεντόνι. Όταν η γυναίκα αποθεραπεύτηκε, προσπάθησε να βρει τον τόπο που είχε δει στο όνειρό της. Έτσι, ύστερα από οδηγίες που πήρε στην Αγλαντζιά, έφτασε στη Δευτερά κι οι κάτοικοι από το καφενείο την οδήγησαν στην εκκλησία της Παναγίας της Χρυσοσπηλιώτισσας. Μόλις αντίκρισε την τοποθεσία, βεβαιώθηκε ότι ήταν αυτή που είχε δει στο όνειρό της. Συγκλονισμένη από το γεγονός, ανέβηκε γονατιστή τα σκαλιά της εκκλησίας και με σεβασμό προσκύνησε την εικόνα της Παναγίας.
Η ιστορία και η σημασία του Πανηγυριού της Χρυσοσπηλιώτισσας μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά στους κατοίκους της περιοχής, παρέχοντάς τους το αίσθημα κοινής ταυτότητας αλλά και συνέχειας. Αποτελεί ζωντανό κομμάτι της ιστορίας της Δευτεράς, καθώς στους κόλπους του ανταμώνουν οι κάτοικοι, μεγάλοι και νέοι, απόδημοι Δευτερκώτες και ξένοι επισκέπτες από όλα τα μέρη της Κύπρου και το εξωτερικό. Σημείο αναφοράς και συσπείρωσης που διέπει την κοινοτική ζωή αλλά και την προσωπική ζωή των κατοίκων, το πανηγύρι διαφυλάσσει σημαντικές ενδείξεις για την ιστορία, τον χαρακτήρα και τον τρόπο ζωής των κατοίκων της Δευτεράς αλλά και όλων όσοι είναι συνδεδεμένοι με το πανηγύρι. Ως άμεσα συναρτημένο με το φυσικό περιβάλλον και την ιστορία της περιοχής, αποτελεί σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς των κατοίκων της Δευτεράς. Στο πλαίσιό του διασώζονται και μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά γνώσεις και ικανότητες που συνδέονται με τις λατρευτικές συνήθειες των Ορθόδοξων χριστιανών, την παραγωγή και πώληση παραδοσιακών προϊόντων και κατασκευών, και τους τρόπους κοινωνικής συναναστροφής και ψυχαγωγίας.
Η ιδιαίτερη θέση που κατέχει το Ιερό Σπήλαιο και το Πανηγύρι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας στις ψυχές και στη νόηση των ανθρώπων της περιοχής, αντικατοπτρίζεται και στον καθημερινό τους βίο, εφόσον το όνομα της Παναγίας αποτελεί σημείο αναφοράς: Το Δημοτικό Σχολείο Δευτεράς είναι αφιερωμένο στην Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα· Ο προσφυγικός οικισμός στην Κάτω Δευτερά ονομάζεται «Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα»· ο χριστιανικός σύνδεσμος γυναικών «Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα» (ημερομηνία ίδρυσης Οκτώβριος 2001)· ο λαογραφικός όμιλος ενορίας «Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα», καφενέδες και ταβέρνες με την επωνυμία «Χρυσοσπηλιώτισσα» και «Σπήλαιο» και το Γηροκομείο «Χρυσοσπηλιώτισσα». Γνωστό εξάλλου είναι το τοπωνύμιο Χρυσοσπηλιώτισσα καθώς και η ομώνυμη οδός.
Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, το γεγονός ότι ποιητές, κάτοικοι της Δευτεράςς, έχουν συνθέσει ποιήματα στην κυπριακή διάλεκτο προς τιμή της Παναγίας. Το Πανηγύρι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας αποτελεί αντικείμενο ερευνητικών μελετών, διδακτορικών διατριβών και άρθρων εφημερίδας. Κάτοικοι του χωριού, ασχολούνται με τη συλλογή φωτογραφικού υλικού και προφορικών μαρτυριών που σχετίζονται με το πανηγύρι.
Στον προαύλιο χώρο του σπηλαίου τελούνται αρκετές δεξιώσεις γάμων και βαπτίσεων. Στις 17 Ιουλίου κάθε χρόνο πραγματοποιείται μουσικοχορευτική εκδήλωση που περιλαμβάνει παραδοσιακά φαγητών και ποτά (από κοινού προσφορά της Κοινοτικής Αρχής και της Εκκλησιαστικής Επιτροπής) και καλλιτεχνικό πρόγραμμα με παραδοσιακά τραγούδια και χορούς από λαογραφικούς ομίλους της ευρύτερης περιοχής.
Η μαζική ενεργοποίηση και η ουσιαστική συμμετοχή κατοίκων της Δευτεράς αλλά και γειτονικών χωριών για την συμπλήρωση της αίτησης για εγγραφή του Πανηγυριού της Παναγίας Χρυσοσπηλιώττισσας στον Εθνικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, αποτελεί επιπλέον τεκμήριο για τη σημασία του στοιχείου στη ζωή των κατοίκων της περιοχής.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Ανώνυμος (1991) λήμμα Χρυσοσπηλιώτισσας Παναγίας εκκλησία. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 14, Λευκωσία, σελ. 115.
Δαμιανού, Δ. (2012) Ιδιάζοντα Λειτουργικά Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας της Κύπρου. Μεταπτυχιακή Μελέτη. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, Τομέας Λατρείας, Αρχαιολογίας και Τέχνης. Θεσσαλονίκη. http://ikee.lib.auth.gr/record/270195/files/GRI-2015-14851.pdf
Δρουσιώτης, Μ. (2015) Τοπωνύμια και σημεία αναφοράς ΔΕΥΤΕΡΑΣ. http://www.deftera.org/wp-content/uploads/ebooks/Toponimia-web.pdf
Κληρίδης, Ν. (1963) Η αρχαία πολιτεία της Ταμασσού, στα προ και μετά Χριστόν χρόνια. Λευκωσία.
Λυσάνδρου, Β. (2011) Μνημεία Μητρόπολης Ταμασού και Ορεινής, Ναοί και Ξωκλήσια, Λευκωσία.
Ιερά Μητρόπολη Ταμασού και Ορεινής (2015). Το Σπήλαιο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας.
https://archive.churchofcyprus.org.cy/article.php?articleID=4996
Ιερομόναχος Αθανάσιος Σιμωπετρίτης (2001) Παρακλητικός κανών εις την υπεραγίαν και δέσποιναν ημών Θεοτόκον την Χρυσοσπηλιώτισσαν.
Μυριανθόπουλος, Κ. (1950) «Ο Κιαμής Πασάς, ο Κύπριος μέγας βεζύρης, μαθητής της ελληνικής σχολής Λευκωσίας». Ελληνική Κύπρος, Β, σσ. 310-311.
Παπαγεωργίου Α. (1999) «Λαξευτά ασκητήρια και μοναστήρια της Κύπρου». Επετηρίδα Κέντρου Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 4, Λευκωσία, σσ.33-96.
Πρωτοπρεσβύτερος Νικολαϊδης. Χ. (2016) Χρυσοσπηλιώτισσα. Ο Σπήλαιος Ναός – Ασκητήριο της Παναγίας στην Κάτω Δευτερά. Λευκωσία: Εκδόσεις Κυπρή.
Στυλιανού, Π. και Κωνσταντινίδη, Φ. (1986) Το Μοναστήρι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας στην Κάτω Δευτερά. Κυπριακή Βασική Βιβλιοθήκη 12. Α’ Σειρά: Ιστορικές και Αρχειακές Εκδόσεις, VIII, Λευκωσία.
Στυλιανού, Π. (1985) «Το Μοναστήρι της Χρυσοσπηλιώτισσας (Παραδόσεις κι ανέκδοτο υλικό για την ίδρυσή του)», Η Ελευθεροτυπία (της Δευτέρας), αρ. φ. 264, 23.9.85, σ.7.
Τμήμα Αρχαιοτήτων (2017, Οκτώβριος) Κατάλογος Αρχαίων Μνημείων (Α’ και Β’ Πίνακα).
Κουγιάλη, Θ. (2007) Η δική μου Δευτερά. Λευκωσία
Χρίστου, Χ. (1986) λήμμα Δευτερά αρχαιολογικός χώρος, Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπάιδεια, τόμος 4, Λευκωσία, 217-218.
Christou, D. (1974) Pottery types from a new necropolis at Kato Dheftera, RDAC 1974, 174-185.
Σχετικές ιστοσελίδες:
Σελίδα Κοινοτικού Συμβουλίου Πάνω και Κάτω Δευτεράς
http://www.deftera.org/
Σπήλαιο Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας
http://www.deftera.org/gnoriste-ti-deftera/spileo-panagias-chrisospiliotissas/
Επικοινωνία:
Πρωτοπρεσβύτερος Χαράλαμπος Νικολαΐδης
Πρωτοπρεσβύτερος Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου Κάτω Δευτεράς
Email: f.charalampos@gmail.com