Αιτητής:
Παγκύπριος Οργανισμός Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς (ΠΟΑΚ), Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ακρωτηρίου, Κοινοτικό Συμβούλιο Ακρωτηρίου
Ενδιαφερόμενες κοινότητες (σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου):
Παγκύπριος Οργανισμός Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς, Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ακρωτηρίου, Παραδοσιακοί τεχνίτες (καλαθοπλέκτριες)
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
Παραδοσιακές χειροτεχνίες
Έτος εγγραφής:
2017
Γεωγραφική κατανομή:
Η ταυτότητα της κοινότητας του Ακρωτηρίου είναι άμεσα συνδεδεμένη με την τέχνη της μαλακής καλαθοπλεκτικής, εξαιτίας του Λιβαδιού και της Αλυκής του Ακρωτηρίου. Παράλληλα, αποτελούσε το βασικό επάγγελμα των κατοίκων και με τα σχετικά προϊόντα που εμπορεύονταν εξασφάλιζαν τα προς το ζην. Από την περιοχή τους μάζευαν την πρώτη ύλη για την καλαθοπλεκτική, εφόσον φυτά όπως η ρουσουθκιά, το σαμάτζι, ο χόντρος, το σκλινίτζι και το φλούδι βρίσκονται σε αφθονία στο Λιβάδι του Ακρωτηρίου και προσφέρουν εδώ και αιώνες στους κατοίκους τα υλικά που χρειάζονταν. Άλλες περιοχές στις οποίες εντοπιζόταν η τέχνη της μαλακής καλαθοπλεκτικής και υπήρχαν οι λεγόμενοι συριζάδες, ήταν οι περιοχές Λακατάμειας, Δευτεράς, Καλού Χωριού Λάρνακας, Λιβαδιών.
Σύντομη περιγραφή:
Με τον όρο «μαλακή καλαθοπλεκτική» ορίζεται η τέχνη με την οποία κατασκευάζεται μια συγκριμένη ομάδα καλαθιών (καλάθια, ταλάρια, τσέντες διάφορων τύπων και μεγεθών, φρουκάλια, συρίζες, κοροκολιοί, ταπατζιές, ψαθιά και ζεμπίλια). Με την τέχνη αυτή σχετίζεται και ο τόνος, με τον οποίο κατασκεύαζαν, εκτός από καλάθια, τις παραδοσιακές καρέκλες (τσαέρες).
Για την κατασκευή των αντικειμένων χρησιμοποιούνται συγκεκριμένα ήδη χόρτων (11 φυτικά είδη), όπως η ρουσουθκιά, το σαμάτζι, ο χόντρος, το σκλινίτζι και το φλούδι. Αρχικά, συλλέγονται τα χόρτα, κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Τα φυτά αφήνονται να αποξηρανθούν για 6-7 μέρες στον ήλιο και στη συνέχεια αποθηκεύονται σε ειδικούς χώρους και χρησιμοποιούνται σε όλη τη διάρκεια του χειμώνα. Για να μπορέσουν τα φυτά να είναι αρκετά μαλακά και να μπλέκονται, πρέπει να βρεχτούν καλά από την προηγούμενη μέρα με νερό. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα στην κατασκευή των ταλαριών, χρησιμοποιούνται και φρέσκα φυτά βελονίας για την κατασκευή των βάσεων.
Οι βασικότερες τεχνικές κατασκευής είναι:
-
Η τεχνική του ταλαριού και παρόμοιων αντικειμένων, για την κατασκευή των οποίων χρησιμοποιείται το φυτό βελονία.
-
Ο μπλεός, ο οποίος γίνεται σε δύο στάδια. Αρχικά κατασκευάζονται οι πλεξούδες (ο μπλεός), δηλαδή δέσμες χόρτου μπλέκονται μεταξύ τους. Στη συνέχεια οι πλεξούδες ράβονται μεταξύ τους με το σακκοράφι, σχηματίζοντας το επιθυμητό αντικείμενο. Με την τεχνική αυτή κατασκευάζονται ζεμπίλια, τσάντες, καλάθια και άλλα.
-
Ο τόνος, ο οποίος κατασκευάζεται με το φλούδι. Ο τόνος, όπως και οι πλεξούδες, ράβεται με το σακκοράφι, για να σχηματιστεί το υπό κατασκευή αντικείμενο.
Αναλυτική περιγραφή:
Το Λιβάδι του Ακρωτηρίου και η Αλυκή
Η Αλυκή και το Λιβάδι Ακρωτηρίου είναι από τους σημαντικότερους υγροβιότοπους της Ανατολικής Μεσογείου, τόσο για τη χλωρίδα όσο και για την πανίδα τους. Φιλοξενούν ένα μεγάλο αριθμό αποδημητικών πουλιών τα οποία χρησιμοποιούν τη χερσόνησο ως σταθμό στα μεταναστευτικά τους ταξίδια. Επίσης, στις ακτές της χερσονήσου γεννούν οι χελώνες Καρέτα Καρέτα και μερικές πράσινες χελώνες, ενώ στη νότια πλευρά, μέσα στις θαλάσσιες σπηλιές υπάρχουν στοιχεία για ύπαρξη της μεσογειακής φώκιας. Όσον αφορά τη χλωρίδα, σε αυτήν περιλαμβάνονται εκατοντάδες είδη φυτών, αρκετά εκ των οποίων είναι ενδημικά, σπάνια ή κινδυνεύουν με εξαφάνιση.
Το Λιβάδι Ακρωτηρίου προσφέρει σε αφθονία τα αγαθά του στους κατοίκους της κοινότητας. Καταρχήν, από το Λιβάδι προμηθεύονται την πρώτη ύλη για την κατασκευή των καλαθιών, ενώ η πλούσια γη αξιοποιείται μέχρι σήμερα για γεωργικούς και κτηνοτροφικούς σκοπούς.
Από τις βασικότερες όμως προσφορές του Λιβαδιού και της Αλυκής στους κατοίκους, είναι η πρώτη ύλη για την καλαθοπλεκτική, μια τέχνη η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ταυτότητα της κοινότητας του Ακρωτηρίου. Η κατοχύρωση μάλιστα εκμετάλλευσης των δικαιωμάτων του Λιβαδιού από τους κατοίκους της κοινότητας Ακρωτηρίου έγινε μέσω νομοθεσίας, όπως προαναφέρθηκε. Πιο συγκεκριμένα, επί Αγγλοκρατίας είχε ληφθεί η απόφαση για αποξήρανση ορισμένων περιοχών βόρεια της Αλυκής λόγω των προβλημάτων υγείας που δημιουργούνταν. Για να το πετύχουν αυτό, οι Άγγλοι, μεταξύ άλλων, οργάνωσαν φύτευση ευκαλύπτων στη βόρεια πλευρά της Αλυκής με κατεύθυνση προς το Λιβάδι. Οι Άγγλοι πλήρωναν τους κατοίκους της περιοχής για να φυτεύουν τους ευκαλύπτους. Οι κάτοικοι όμως του Ακρωτηρίου, φύτευαν τους ευκαλύπτους τη μέρα και τους έβγαζαν τη νύκτα, επειδή δεν ήθελαν να καταστραφεί το Λιβάδι, το οποίο τους προσέφερε τα προς το ζην. Οι Άγγλοι αντιλήφθηκαν την κατάσταση και δημιουργήθηκε μεγάλη ένταση στην περιοχή. Οι κάτοικοι όμως ήταν αποφασισμένοι και τελικά οδήγησαν την υπόθεση στα δικαστήρια. Η απόφαση ήταν υπέρ των κατοίκων του χωριού και έτσι, από το 1948, οι κάτοικοι του Ακρωτηρίου έχουν δικαίωμα βόσκησης, συλλογής των χόρτων και διαχείρισης του νερού στο Λιβάδι. Η σχέση που ανέπτυξαν ανά τους αιώνες οι κάτοικοι του χωριού με το Λιβάδι ήταν μια σχέση αλληλεξάρτησης: το Λιβάδι προσέφερε τα αγαθά του στους κατοίκους και εκείνοι, για να συνεχίσουν να τα απολαμβάνουν, έπρεπε να φροντίζουν για τη διατήρησή του.
Η τέχνη της καλαθοπλεκτικής:
Υπό αυτές τις συνθήκες, η μαλακή καλαθοπλεκτική αποτελούσε το βασικό επάγγελμα των κατοίκων του Ακρωτηρίου, τα προϊόντα της οποίας εμπορεύονταν, εξασφαλίζοντας τα προς ζην. Τόσο οι άντρες όσο και οι γυναίκες ασχολούνταν με την καλαθοπλεκτική τέχνη, κατασκευάζοντας χρηστικά αντικείμενα, απαραίτητα στην παραδοσιακή αγροτική ζωή της Κύπρου. Τα αντικείμενα αυτά μεταφέρονταν πάνω στα γαϊδούρια, μέσω της Αλυκής, από μια περιοχή που ονομάζεται Κουρτελλίν, στη Λεμεσό, όπου τα εμπορεύονταν.
Την πρώτη ύλη για την κατασκευή των καλαθιών την προμηθεύονταν από το Λιβάδι και την περιοχή περιμετρικά της Αλυκής. Η συλλογή των χόρτων γινόταν κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες για δύο λόγους: πρώτον, το καλοκαίρι απαντώνται τα πιο πολλά είδη φυτών, και δεύτερον, οι καιρικές συνθήκες (ήλιος και ζέστη) επιτρέπουν τη γρήγορη αποξήρανσή τους, ενώ το νερό της Αλυκής βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα, επιτρέποντας την πρόσβαση.
Για τη συλλογή των χόρτων, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες ολόκληρη η οικογένεια μετακόμιζε μαζί με τα χρειώδη στο Λιβάδι. Εκεί, σε πρόχειρους καταυλισμούς (συνήθως καλύβες κατασκευασμένες από τα φυτά του Λιβαδιού), έμεναν σε όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού για τη συλλογή των φυτών. Μετά τη συλλογή τους, τα φυτά αφήνονταν να αποξηρανθούν για 6-7 μέρες στον ήλιο και στη συνέχεια μεταφέρονταν με τα ζώα στα σπίτια των κατοίκων. Εκεί, αποθηκεύονταν σε ειδικούς χώρους και χρησιμοποιούνταν όλο τον χειμώνα για την κατασκευή καλαθιών.
Πλέξιμο των καλαθιών:
Καταρχάς, για να μπορέσουν τα φυτά να είναι αρκετά μαλακά και να μπλέκονται, πρέπει να βρεχτούν καλά από την προηγούμενη μέρα με νερό. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα στην κατασκευή των ταλαριών, χρησιμοποιούνται και φρέσκα φυτά βελονίας, ειδικά για την κατασκευή των βάσεων.
Κάθε είδος φυτού είναι κατάλληλο για συγκεκριμένο είδος πλέξης και κατασκευής, ενώ υπάρχουν διάφορες τεχνικές πλεξίματος ανάλογα με το αντικείμενο που θα κατασκευαστεί. Τρεις είναι οι βασικότερες:
-
Η πρώτη είναι η τεχνική του ταλαριού και παρόμοιων αντικειμένων, για την κατασκευή των οποίων χρησιμοποιείται το φυτό βελονία. Πρώτα κατασκευάζεται η βάση του, από χλωρά φυτά και μετά πλέκεται το υπόλοιπο αντικείμενο.
-
Η δεύτερη τεχνική εξελίσσεται σε δύο στάδια: πρώτα κατασκευάζεται ο μπλεός, πλεξούδες δηλαδή, με τις οποίες σε δεύτερη φάση κατασκευάζεται το τελικό αντικείμενο. Για τη συγκεκριμένη τεχνική χρησιμοποιείται το φλούδι, το σαμάτζι και ο βρούλλος. Δέσμες χόρτου πλέκονται μεταξύ τους, σχηματίζοντας μεγάλες λωρίδες από πλεξούδες. Στη συνέχεια, οι πλεξούδες ράβονται μεταξύ τους, με το σακκοράφι, σχηματίζοντας το επιθυμητό αντικείμενο. Για το ράψιμο χρησιμοποιείται σπάγκος. Με την τεχνική αυτή κατασκεύαζαν ζεμπίλια, τσάντες, καλάθια και άλλα.
-
Η τρίτη βασική τεχνική είναι ο τόνος. Ο τόνος κατασκευάζεται και αυτός με το φλούδι. Τον τόνο χρησιμοποιούσαν για να κατασκευάζουν παραδοσιακές καρέκλες (τσαέρες), κοροκολιούς, ταπατζιές, καθώς επίσης και ως ενισχυτικό για τις λαβές άλλων αντικειμένων. Ο τόνος, όπως και οι πλεξούδες, ράβεται με το σακκοράφι, για να σχηματιστεί το υπό κατασκευή αντικείμενο.
Βασικά είδη καλαθοπλεκτικής είναι τα ακόλουθα:
Καλάθια: κατασκευάζονται σε διάφορα μεγέθη, ανάλογα με τις ανάγκες που εξυπηρετούν. Παλαιότερα χρησιμοποιούνταν ευρέως για τη μεταφορά αγροτικών και άλλων προϊόντων.
Ταλάρια: τα ταλάρια ήταν δοχεία τα οποία χρησίμευαν στην αποστράγγιση των τυριών (αναρής και χαλλουμιού) Τα ταλάρια του χαλλουμιού συνήθως ήταν πιο πλατιά και πιο χαμηλά σε σχέση με τα ψηλά και λεπτά της αναρής.
Τσέντα: όπως και τα καλάθια, κατασκευαζόταν σε διάφορα μεγέθη και χρησίμευε για τη συγκομιδή και μεταφορά αγροτικών προϊόντων.
Φρουκάλι: τα φρουκάλια είναι μικρές σκούπες, κατασκευασμένες από σκλινίτζια, οι οποίες χρησιμοποιούνταν για το καθάρισμα του σπιτιού.
Συρίζες: ήταν δύο μεγάλα καλάθια ενωμένα μεταξύ τους, τα οποία έμπαιναν πάνω στην ράχη των γαϊδουριών για τη μεταφορά προϊόντων.
Κοροκολιός: δοχείο αποθήκευσης και μεταφοράς φαγώσιμων, όπως για παράδειγμα ελιών. Ήταν ιδιαίτερα χρήσιμος στη μεταφορά τροφίμων στα χωράφια. Ήταν κατασκευασμένος με τόνο.
Ταπατζιά: ταπατζιές παλαιότερα υπήρχαν σε όλα τα σπίτια, αφού πάνω τους τοποθετούνταν τα ψωμιά και άλλα ζυμωτά. Τις ταπατζιές τις κρεμούσαν ψηλά, από το ταβάνι, έτσι ώστε το περιεχόμενό τους να προστατεύεται από ερπετά και ποντικούς. Κατασκευάζονταν από τόνο.
Ψαθί: παραδοσιακό χαλάκι το οποίο έμπαινε είτε στην είσοδο είτε μπροστά από το κρεβάτι.
Ζεμπίλια: με τη λέξη ζεμπίλια περιγράφονται δύο αντικείμενα. Ζεμπίλια ήταν τα καλάθια τα οποία χρησιμοποιούσαν στη σπορά δημητριακών και ονομάζονταν «ζεμπίλια του σπόρου». Είχαν ζώνη, την οποία ο γεωργός κρεμούσε στο βραχίονά του, κάτω από τον αγκώνα, για να διευκολύνεται η σπορά. Ζεμπίλια ονομάζονταν επίσης τα στρογγυλά, επίπεδα καλάθια που χρησιμοποιούσαν στους ελιόμυλους. Τα γέμιζαν με αλεσμένες ελιές και τα τοποθετούσαν στο πιεστήριο, όπου πιέζονταν για να βγει το ελαιόλαδο.
Καλύμματα για μπουκάλες: τα καλύμματα αυτά, κατασκευασμένα με τη τεχνική μπλεός, χρησιμοποιούνταν από τις βιομηχανίες κρασιού αλλά και γενικότερα ως επένδυση, για την προστασία των πολύτιμων λαμιντζάνων. Σε πιο απλή μορφή, τα χρησιμοποιούσαν για την προστασία μπουκαλιών κρασιού τα οποία προορίζονταν για εξαγωγή, στη θέση των σημερινών χαρτοκιβωτίων.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
(2012) Ακρωτήρι. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια. Λευκωσία: Αρκτίνος.
Ιωνάς, Ι. (2001) Παραδοσιακά Επαγγέλματα της Κύπρου. Λευκωσία: Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών.
ΠΟΑΚ (1982) Λαϊκοί Τεχνίτες της Κύπρου. Λευκωσία: Παγκύπριος Οργανισμός Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς.
ΠΟΑΚ (2000) Το Πολιτιστικό Τοπίο της Κύπρου, Πρακτικά του Συμποσίου για το Πολιτιστικό Τοπίο της Κύπρου – 18 Απριλιου 1997. Λευκωσία: Παγκύπριος Οργανισμός Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς.
ΠΟΑΚ (2012) Τουριστικά καταλύματα σε παραδοσιακές οικοδομές: επίπλωση, εξοπλισμός & διακόσμηση. Παγκύπριος Οργανισμός Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς.
Hadjikyriakou, Th. (2016) Unlocking Hidden Heritage - Akrotiri, Cyprus Basketry at Akrotiri village: Filling the knowledge gap between generations. Report.
Επικοινωνία:
Μελέτης Αποστολίδης
Πρόεδρος Κοινότητας Ακρωτηρίου
Τ.Θ. 21742, 1512 Λευκωσία
Τηλέφωνο: 22 374212
Email: info@cyprusculturalheritage.org