Αιτητής:
Κοινοτικό Συμβούλιο Μεσόγης
Ενδιαφερόμενες κοινότητες:
(σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου)
Καλαθοπλέκτες και καλαθοπλέκτριες, Κοινοτικό Συμβούλιο Μεσόγης
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
παραδοσιακές χειροτεχνίες
Έτος εγγραφής:
2016
Γεωγραφική κατανομή:
Η καλαθοπλεκτική/ψαθοπλεκτική με καλάμι στην Κύπρο υπάρχει ως επαγγελματική δραστηριότητα στις κοινότητες Λιβάδια, Μεσόγη και Λιοπέτρι. Παλαιότερα ασχολούνταν με την καλαθοπλεκτική ή την ψαθοπλεκτική και άλλες κοινότητες, όπως: Αστρομερίτης, Πάνω Λακατάμια, Ακρωτήρι, Καμινάρια.
Σύντομη περιγραφή:
Η καλαθοπλεκτική στη Μεσόγη ξεκίνησε να ασκείται επαγγελματικά στις αρχές του 19ου αιώνα, αρχικά ως ανδρική ασχολία. Κατόπιν, για οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους, η καλαθοπλεκτική πέρασε στα χέρια γυναικών και παιδιών, καθώς οι άντρες εργάζονταν ως μισθωτοί εργάτες και τεχνίτες. Οι λόγοι που συνέβαλαν στην ανάπτυξη της καλαθοπλεκτικής στην κοινότητα ήταν κυρίως το γεγονός ότι η γεωργική γη της Μεσόγης είναι περιορισμένη και συγκεντρωμένη στα χέρια λίγων και, επίσης, το γεγονός ότι στην περιοχή αφθονούσαν οι πρώτες ύλες - τα καλάμια - για την κατασκευή των καλαθιών, καθώς υπήρχαν πλούσιοι καλαμιώνες στις όχθες των ποταμών. Αξιοποιώντας τα υλικά που τους παρείχε η φύση, οι κάτοικοι της Μεσόγης κατασκευάζουν μέχρι τις μέρες μας αντικείμενα χρήσιμα στην καθημερινή ζωή. Η ενασχόληση με την τέχνη της καλαθοπλεκτικής στη Μεσόγη και η εμπορία των ειδών που κατασκευάζονταν απέφερε, συνάμα, και οικονομικά οφέλη με αποτέλεσμα την ευημερία των κατοίκων και την πολύπλευρη ανάπτυξη της κοινότητας.
Αναλυτική περιγραφή:
Η ανάπτυξη της γεωργίας στην Κύπρο ήταν η αιτία της ανάπτυξης σε μεγάλη κλίμακα και της καλαθοπλεκτικής της Μεσόγης. Οι γεωργοί στα Κοκκινοχώρια χρειάζονταν χιλιάδες κοφίνες για τη συλλογή και μεταφορά των πατατών τους. Το ίδιο και οι αμπελουργοί των επαρχιών της Πάφου και της Λεμεσού χρειάζονταν πολλά καλάθια και κοφίνες για τον τρύγο και τη μεταφορά των σταφυλιών. Για να ανταποκριθεί στις πιο πάνω ανάγκες, όλο το χωριό μετατράπηκε σε ένα τεράστιο εργοτάξιο κατασκευής κάθε λογής καλαθιών και πολλοί Μεσογειώτες έγιναν έμποροι. Αρχικά, το εμπόριο των καλαθιών ήταν ανταλλακτικό (ανταλλαγή καλαθιών με διάφορα προϊόντα στα πανηγύρια). Με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκε σε εμπόριο παγκύπριας κλίμακας, γεγονός που συνέβαλε στην οικονομική ευημερία της κοινότητας και την πολύπλευρη ανάπτυξή της.
Τα υλικά για την καλαθοπλεκτική οι Μεσογειώτες τα έπαιρναν από το περιβάλλον του χωριού τους. Η «Μάνα του Νερού», το «Βάρος», το «Βρυσί» ήταν οι τόποι που είχαν άφθονα νερά και διέθεταν πλούσιους καλαμιώνες. Με την ανάπτυξη της καλαθοπλεκτικής, τα ντόπια καλάμια δεν αρκούσαν κι έτσι έκαναν και εισαγωγή καλαμιών και βιτσιών από τα χωριά Κοίλη, Τσάδα, Στρουμπί, Γιόλου, Ακουρδάλια, με ανάλογο οικονομικό όφελος. Σήμερα αρκετοί από τους καλαμιώνες στα χωριά αυτά έχουν καταστραφεί επειδή τα καλάμια δεν χρησιμοποιούνται πολύ. Τα καλάμια, για να μπορούν να αξιοποιηθούν, πρέπει να κόβονται κάθε χρόνο, ώστε να δίνουν τη θέση τους σε νέα, χρήσιμα για την καλαθοπλεκτική. Εκτός από τις πρώτες ύλες που προμηθεύονταν από τα γύρω χωριά, οι καλαθοπλέκτριες της Μεσόγης έκαναν ομαδικές εξορμήσεις με το λεωφορείο του χωριού τους στην Αυδήμου, στο Νέο Χωριό, στα Λουτρά της Αφροδίτης, στα Κούκλια, στα Μαμώνια, στα Πότιμα, στην Πέγεια και αλλού, για να μαζέψουν οι ίδιες πλοάθκια και βιτσιά. Οι γεωργοί στις περιοχές αυτές καθάριζαν και κλάδευαν τους θάμνους στα χωράφια τους, για να ευκολύνονται στις εργασίες τους. Τα βιτσιά από τους κομμένους θάμνους της αγριοτρεμιθιάς, της σχινιάς και της αγνιάς ήταν χρήσιμα στην καλαθοπλεκτική.
Οι τεράστιες τρεμιθιές και χαρουπιές, που αφθονούσαν στη Μεσόγη πρόσφεραν τη σκιά τους για την κατασκευή καλαθιών. Στους χώρους αυτούς, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, κατασκευάζονταν ομαδικά κάθε λογής καλάθια. Με τον τρόπο αυτό, επιτυγχανόταν και η κοινωνικοποίηση των γυναικών καλαθοπλεκτριών. Εκεί μάθαιναν τα νέα του χωριού, αντάλλαζαν ιδέες και σκέψεις για τη βελτίωση της τέχνης τους. Καθώς δούλευαν, τραγουδούσαν δίστιχα, μερικά από τα οποία κατέγραψε ο κ. Ονησίφορος Νεοφύτου, όπως του τα είχε πει η μακαρίτισσα πεθερά του, Ερατώ. Μεταξύ άλλων είναι και το ακόλουθο:
Τα βάσανά μου εν πολλά κανένας μεν τα πάθει
Ούτε καράβι στο γιαλό ούτε πουλί στ’ αγκάθι.
Επίσης, η Αθηνά Ταρσούλη (Ταρσούλη 1955: 347), περνώντας από τη Μεσόγη το 1953, κατέγραψε τα ακόλουθα δίστιχα, τα οποία της τραγούδησε η μακαρίτισσα Καλοδότη και είναι σχετικά με την τέχνη της καλαθοπλεκτικής:
Ας πάει το καλάθι μου, ας πα’ τζαι το λιμίν μου,
Ας πάσιν οι κοφίνες μου για την μελαχρινήν μου.
Κάτω στο σιός που κάθεσαι τζιαι τα καλάθκια κάμνεις,
Περνώ τζιαι εγιώ που τζει χαμαί τζαι την καρκιάν μου κάφκεις.
Τον χειμώνα οι καλαθοπλέκτριες εργάζονταν ατομικά στα σπίτια τους ή σε μικρές ομάδες σε στεγασμένους χώρους.
Διαδικασία κατασκευής:
Για την κατασκευή καλαθιού, πρέπει να γίνει η ακόλουθη προετοιμασία:
Η καλαθοπλέκτριες να προμηθευθούν τα κατάλληλα υλικά, να καθαρίσουν τα καλάμια από τα φύλλα τους, να μετατρέψουν τα καλάμια σε φτέλες (λωρίδες καλαμιών, βγαίνουν τέσσερις από κάθε καλάμι), από τις φτέλες να γίνουν τα λιμνιά (στενές λωρίδες που βγαίνουν δύο από κάθε φτέλα). Οι φτέλες να φουσκώσουν (μουλιάσουν) σε πρόχειρες λιμνούλες για να μαλακώσουν και να μπορεί με αυτές να κατασκευαστεί η βάση (ο κώλος του καλαθιού) και στη συνέχεια να χρησιμεύσουν ως στύλοι, γύρω από τους οποίους θα γίνει το πλέξιμο με τα λιμνιά. Οι φτέλες χρησιμοποιούνται, επίσης, για το τύλιγμα του χερουλιού. Η μετατροπή των καλαμιών σε φτέλες και λιμνιά απαιτεί δεξιοτεχνία, γιατί τα καλάμια δεν είναι εύκολο υλικό στη χρήση του. Χρήσιμα εργαλεία του κατασκευαστή καλαθιών είναι το κλαδευτήρι (μικρό, κοφτερό δρεπάνι) και η πάλα (μαχαίρα δυνατή που να αντέχει στο κόψιμο). Τέτοιες πάλες έφτιαχναν οι Λαπηθιώτες μαχαιροποιοί.
Είδη και χρήσεις
(α) Καλάθια (για ψώνια).
(β) Κοφίνες (για μεταφορά ή αποθήκευση προϊόντων).
(γ) Πανέρια (μισοκοφίνες με πλατειά βάση για χρήση κατά την μπουγάδα και από τους ψαράδες και όχι μόνο).
(δ) Πανεράκια (ψωμοθήκες, φρουτοθήκες).
(ε) Κουκκούρες (στενά καλάθια μήκους 60-70 cm για μεταφορά και φύλαξη)
(ι) Βερκά (ξόβεργα). Σήμερα που απαγορεύονται τα βερκά, χρησιμεύουν για τη φύλαξη μπαστουνιών, ομπρελών κλπ.
(στ) Τζιημοί (φίμωτρα για τα ζώα).
(ξ) Καλαμωτές (πλεκτά καλαμένια στέγαστρα).
Παλιά κατασκευάζονταν επίσης τυροκανιές (καλάθια για φύλαξη τυριών) και κουκκουρκές (καλάθια μήκους 2 περίπου μέτρων και διαμέτρου 50-60 εκ.) για τη μεταφορά και εμπορία πουλερικών. Σήμερα, οι περισσότερες κατασκευές είναι οι πλουμιστές, δηλαδή καλάθια που για το πλέξιμο τους χρησιμοποιούν λιμιά, βαμμένα με μαλαχίτη και έχουν διακοσμητική χρήση.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Ιωνάς, Ι. 2001: Παραδοσιακά επαγγέλματα της Κύπρου, Λευκωσία: Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών XXXVII, 487-497.
Κάνθος, Θ. 1981: Λαϊκοί Τεχνίτες της Κύπρου, Λευκωσία: ΠΟΑΚ και Δήμος Λευκωσίας.
Νεοφύτου, Ο. 2014: Η Καλαθοπλεκτική στη Μεσόγη, Πάφος.
Ταρσούλη, Α. 1955: Κύπρος, τ. Α΄, Αθήνα: Εκδόσεις Άλφα
ΜΕΣΟΓΗ 2014 (Έκδοση Πολιτιστικού Συνδέσμου και Κοινοτικού Συμβουλίου)
Επικοινωνία:
Κοινοτικό Συμβούλιο Μεσόγης
Τηλέφωνο: 26653572
Φαξ: 26652214
Email: ksmesogis@cytanet.com.cy